Wielki książę litewski Witold (lit. Vytautas) urodził się w Starych Trokach prawdopodobnie w 1350 roku (dokładna data urodzin nie jest znana). Jeden z najważniejszych bohaterów narodowych i najwybitniejszy władca w historii Litwy zrobił dla kraju o wiele więcej, niż inni książęta litewscy. Za czasów Witolda państwo osiągnęło największy w swej historii zasięg terytorialny (990 tys. km2) – od Morza Bałtyckiego aż po Morze Czarne. Wówczas w Wielkim Księstwie Litewskim mieszkało około 2 mln ludności. Litwa rozciągająca się
od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego na zawsze pozostała ideałem niezależności państwa.
Za jego panowania Litwa stała się krajem, którego rozwój został skierowany na cywilizacje zachodnioeuropejskie.
Jako syn Księcia Kiejstuta i Księżnej Biruty oraz brat stryjeczny Władysława Jagiełły, Witold wychowywał się świadom spraw politycznych Litwy. Podobny do ojca z charakteru, umiejętności i poglądów po śmierci ojca wznowił walkę z Jagiełłą.
Panował w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1392-1430. Witold był zwolennikiem suwerenności Litwy.
”Bronił niepodległości Litwy przed Krzyżakami i rozwijał ekspansję litewską na Ruś, bo z Rusi państwo i bojarzy czerpali ogromne dochody. Szczodrą ręką rozdawał bojarom dobra ziemskie… Lecz w życiu jego były i ciemne strony: dwukrotnie przechodził na stronę Krzyżaków (…)” – pisze Jerzy Ochmański w “Historii Litwy”.
Całe życie Witold balansował pomiędzy Wschodem a Zachodem. Prowadził własną politykę w stosunku do Krzyżaków i Moskwy, pragnął ujarzmić Moskwę i Tatarszczyznę. Miał własne poglądy na ekspansję Litwy, kilkakrotnie sprzymierzał się z Krzyżakami przeciwko Jagielle.
Ambicje Witolda i Jagiełły doprowadziły do wieloletniej rywalizacji, co osłabiło siły litewskie. Pierwsza litewska wojna domowa w latach 1381-1384 między kuzynami kończyła się przymierzem. Druga wojna domowa w latach 1389-1392 zakończyła się podpisaniem umowy w Ostrowie. Witold został Wielkim Księciem Litewskim (1392-1430). Jego niezależność została zalegalizowana w 1401 roku w unii wileńsko-radomskiej.
“Witold ochrzcił się trzy razy – na początku na krótko zbratał się z Krzyżakami i przyjął imię Wiganda, potem przeszedł na prawosławie, w końcu znów stał się katolikiem o imieniu Aleksander… Litwini odnoszą się do Witolda podobnie jak Francuzi do Napoleona. Ich państwo znalazło się dzięki niemu u szczytu potęgi, rozpościerało się do Morza Czarnego” – czytamy w książce Tomasa Venclowy “Opisać Wilno”.
Książę założył biskupstwo w Miednikach, fundował kościoły parafialne, otwierał klasztory. Rozumiał, że kościół jest jednym z filarów państwa, dlatego w polityce swej kierował się zasadą tolerancji religijnej.
Witold w końcu XIV wieku sprowadził na Litwę Karaimów i osadził ich wzdłuż granic Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz w Trokach w pobliżu zamku, gdzie stanowili oni jego strażę.
W 1401 roku po podpisaniu unii wileńsko-radomskiej uzyskał tytuł dożywotniego Wielkiego Księcia Litewskiego, podlegającego królowi Polski. Pozwoliło to zachować odrębność państwa litewskiego w ramach unii. Angażował się w sprawy tatarskie – w roku 1397 sprowadził do Trok kilka tysięcy przedstawicieli tej narodowości jako jeńców. Osadził ich na wsi nadając im ziemię, zapewniając swobodę wyznania, w zamian za co wiernie mu służyli. Później Tatarzy przyjeżdżali dobrowolnie. Szczególnie silna i zwinna była konnica tatarska.
Witold Wielki uczestniczył w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku jako dowódca wojsk litewskich. W 1429 roku rozpoczął nieudane starania o koronę litewską.
W książce Mindaugasa Sapoki “Wielkie Księstwo Litewskie: próba nowego spojrzenia na punkty styczne polskiej i litewskiej pamięci historycznej“ czytamy:
“Po tej bitwie, jednej z największych bitew średniowiecznej Europy, Zakon nie odzyskał znaczenia i
przestał stanowić zagrożenie dla Litwy. Czescy husyci zaproponowali Witoldowi zostanie królem, ale papież Marcin V ogłosił władcę Litwy wikariuszem apostolskim na ruskich ziemiach prawosławnych. W 1429 roku Witold przewodniczył zjazdowi monarchów Europy Środkowej i Wschodniej w Łucku, na którym władca Świętego Imperium Rzymskiego Zygmunt Luksemburski zaoferował Witoldowi koronację na króla Litwy. Jednakże śmierć Witolda w 1430 roku i opór Polaków zniweczyły ten plan”.
Część obywateli Litwy domaga się uznania księcia Witolda Wielkiego za króla Litwy. Naukowcy Instytutu Historii Litwy twierdzą, że Witold nie został królem, ponieważ nie spełniło się określonych procedur prawnych, nie odbyły się uroczystości kościelne i nie otrzymał błogosławieństwa kościoła. Zdaniem historyków litewskich, w 1430 roku Zygmunt Luksemburczyk nie miał jeszcze potwierdzonego tytułu cesarza, co oznacza, że nie miał prawa nadać korony królewskiej Witoldowi (potwierdzenie otrzymał dopiero w 1433 roku). Naukowcy zaprzeczają również, jakoby Polacy mieli zrabować koronę i dokumenty prawne.
Koronę wraz z dyplomem nominacyjnym i innymi prezentami przeznaczonymi dla Witolda z Frankfurktu nad Menem skierowano do Norymbergii po otrzymaniu informacji, że Polacy nie pozwolą na przewiezienie korony do Litwy.
Witold zmarł w Trokach 27 października 1430 roku na rękach Jagiełły. Zwłoki księcia przewieziono z Trok do Wilna i pogrzebano w katedrze wileńskiej.
„Dla Litwinów książe Witold stał się takim symbolem państwowości i narodowej dumy jak Juliusz Cezar bądz Oktawian August dla Rzymian, Piotr Wielki dla Rosjan czy Napoleon Bonaparte dla Francuzów. To jedyny spośród litewskich władców noszący przydomek ”wielki”(Tomas Venclowa „Litwa, ojczyzna moja’).
