Twórcą potęgi i państwowości litewskiej był potomek rodu Ryngoldowiczów Mendog (lit. Mindaugas). Zjednoczył on liczne księstwa plemienne w jednolite państwo i założył fundamenty państwowości litewskiej. Mendog (1195 – 1263) przeszedł do historii jako pierwszy i jedyny koronowany król Litwy.
Imię Mendog (lit. Mindaugas) pochodzi od słów litewskich mintis (pol. myśl) i daug (pol. dużo). Pierwsza zanotowana wzmianka o nim pochodzi z latopisu halicko – wołyńskiego 1219 roku i związana jest z podpisaniem pierwszej znanej międzynarodowej umowy pokojowej z księstwem halickim i wołyńskim. W momencie podpisywania dokumentu miał zaledwie 23 lata i był jednym z 21 książąt litewskich (kunigasów), którzy złożyli swój podpis. Wiemy też, że w rządzonej przez książąt kilku rodów Litwie istniało 5 starszych książąt (do których należał Mendog). Imię księcia spotykamy w latopisach ruskich z 1235 roku oraz kronikach niemieckich z lat 1245-1246. Zdobywając wciąż silniejszą pozycję wśród książąt litewskich władca uzyskał panowanie nad całą Auksztotą.
Termin “Litwa Mendoga” po praz pierwszy pojawił się w “Latopisie Ipatijewskim”, który zawiera opis faktów mających miejsce w 1238 roku.
Droga do tronu
Na początku XIII wieku związek plemion litewskich znajdował się w otoczeniu mocnych państw feudalnych Rusi, Polski i Złotej Ordy. Ziemie litewskie były bezsilne wobec zagrożenia zewnętrznego i często napadane przez państwo Zakonu Krzyżackiego oraz Inflanty. Częste wojny oraz mordercza walka wewnętrzna pomiędzy kunigasami nie gwarantowały bezpieczeństwa potrzebnego do dalszego rozwoju gospodarczego.
W latach 40 – tych XIII wieku Mendog rządził południową częścią Litwy z zamkiem w Worucie. Północna (ważniejsza) część Litwy z emporią i zamkiem w Wilnie znajdowała się w posiadaniu jego starszego brata Dowsprunka (lit. Daugsprungas), który w 1235 roku zmarł. Śmierć brata otworzyła przed Mendogiem nowe perspektywy, pozwoliła mu zostać najstarszym księciem (jako że synowie brata Towciwił (lit. Tautvilas) i Edywid (lit. Edyvidas) byli nieletni) i w takiej sytuacji nie mogli zmobilizować lud pod swym sztandarem. Władza książęca ograniczyła się do rodu Ryngoldowiczów. Odtąd ciąg zgonów wszystkich rywali będzie torował mu drogę do korony, a przemoc i dyplomacja pozwoli sukcesywnie eliminować swoich wrogów.
Władca podporządkował książąt Auksztoty (historyczna nazwa Litwy Właściwej), zjednoczył ziemie litewskie (książęta Żmudzi zachowali autonomię), a w 1236 roku (jako władca całej Litwy) zawarł układ z księciem wołyńskim i galickim. Jak podaje “Latopis Ipatijewski” w 1238 roku Mendog (lit. Mindaugas) stanął na czele rodziny, a w 1238 – 1248 latach umocnił się jako głowa kształtującego się państwa litewskiego i rodu Ryngoldowiczów. Pod jego władzą znalazł się Nowogródek, Wołkowysk, Słonim.
Okazał się on sprawnym politykiem, wojował i sprzymierzał się ze wszystkimi władcami wschodnioeuropejskimi, zapraszał niemieckich kupców do osiedlania się i skupił władzę w jednym ręku. Źródła pisane nie podają w jaki sposób został wielkim księciem litewskim.
Kiedy synowie Dowsprunka stali się pełnoletni, Mendog wysłał ich walczyć na Ruś. Już wtedy przejął władzę z rąk Dowsprunków, dyktował i narzucał im swoje warunki.
W Historii Litwy J. Ochmańskiego czytamy:
”Zapewniwszy sobie panowanie nad całą Auksztotą, Mendog zapragnął pozbyć się z Litwy niewygodnych bratanków Edywida i Towciwiła oraz żmudzkiego księcia Wykinta. Nakazał im wtedy ciągnąć na Ruś ku smoleńsku i tam szukać udziału za ojczyznę. Wygnani wkrótce okazali nieposłuszeństwo swemu wujowi, za co ten “posłał na nich woje swoje chcąc ubić ich”. Oporni wygnańcy zbiegli jednak do Daniela halickiego…”
Próba zjednoczenia ziem litewskich spotkała się z silnym oporem ze strony krewnych. Dowsprunkom nie udała się wyprawa na Ruś. Oni przegrali, lecz do Litwy nie wrócili.
Podczas gdy krewni walczyli, Mendog zagarniał należące do nich ziemie. Nic też dziwnego, że prześladowani przez Mendoga uciekinierzy w latach 1248 – 1249 połączyli się w potężny sojusz zbuntowanych książąt na czele z Towciwiłem. Uciekli do księcia Daniela halickiego (męża ich ciotki).
Powstanie koalicji antylitewskiej
Daniel Halicki postanowił odebrać Litwie Ruś Czarną, a w latach 1249-1250 zainicjował powstanie potężnej koalicji przeciwko Litwie, zrzeszającej w swych szeregach zbuntowanych książąt litewskich i Ruś Halicko-Włodzimierską. W jej skład weszły również Krzyżacy inflanccy, Jaćwingowie i południowa Żmudź, (przekupiona srebrem przez Wykinta).
W 1249 roku rozpoczyna się wojna domowa, w której walczono o ojcowiznę i dominowanie w rodzinie.
W 1248 roku Towćwile nie udało się umocnić swej władzy, dlatego rozpoczął poszukiwanie silniejszego przymierzeńca. Do walki wchodzi Zakon Inflancki.
Rozpoczął się drugi etap litewskiej wojny domowej, którego celem było odsunięcie od władzy Mendoga i wyniesienie na tron Towciwiły. W 1250 roku Towciwił wycofał się na teren Inflant, gdzie uroczyście przybył do Rygi i z przyjął chrzest z rąk biskupa ryskiego. Dzięki temu stał się poważnym pretendentem do korony, a Zakon rozpoczął przygotowania do zbrojnej konfrontacji z Mendogiem.
Mendog (lit. Mindaugas) nie był w stanie prowadzić równocześnie walki przeciwko krewnym, Zakonowi Krzyżackiemu i siłom ruskich księstw. W tej trudnej sytuacji każde nieprzemyślane działanie komplikowało położenie. Zdecydował się sięgnąć po koronę króla Litwy, której zdobycie w tamtych czasach nie było możliwe bez chrztu. Przyjęcie chrześcijaństwa wytrąciłoby wrogom podstawowy pretekst do napadu na ziemie litewskie, osłabiłoby wroga.
Wykorzystując wewnątrzne podziały w szeregach przeciwników, Mendog zdołał rozbić koalicję, przekupując samego mistrza Zakonu Inflanckiego. W 1251 roku został wprawdzie uwięziony w zamku Woruta, lecz drube mury twierdzy oraz wsparcie Zakonu Inflanckiego (udzielone pod warunkiem przyjęcia chrztu) ocaliły mu życie. Jednego z koalicjantów, Towciwiłę, Mendog pokonał w boju i zmusił do ucieczki. Drugi, Wykint, w 1252 roku zmarł.
Pokój z Danielem halickim zawarto dopiero w 1254 roku.
Postać Mendoga budzi żywe dyskusje i kontrowersje. Daleko mu było do ideału moralności. Największy swój sukces osiągnął jednak nie w walkach i wojnach, lecz w sztuce dyplomacji. W celu izolowania wroga przyjął jego religię i uczynił Zakon Inflancki swoim przymierzeńcem. Taką była średniowieczna dyplomatyczna przebiegłość. Historycy podkreślają, że nie można oceniać działań ówczesnych władców za pomocą współczesnych standardów i kryteriów.
Chrzest Mendoga
W średniowieczu chrzest miał ogromne znaczenie społeczne, gdyż dominowały wówczas stany rycerski i duchowieński. Mendog, przyjmując katolicki chrzest, nie kierował się wiarą, lecz polityczną koniecznością w obliczu nacisku niemieckiego. Była to świadoma, chłodna kalkulacja, niezbędna do uzyskania królewskiej korony.
Zgodnie ze średniowieczną tradycją liturgiczną, chrzest dorosłego mógł się odbywać tylko w wyjątkowych momentach roku – w styczniu, w święto Narodzenia Chrystusa, lub podczas Wielkanocy. Mendog (lit. Mindaugas) został najprawdopodobniej ochrzczony 16 kwietnia 1251 roku, a więc w okresie wielkanocnym, co nadawało temu wydarzeniu szczególną wagę.
Kronika, napisana wiele lat po śmierci władcy, traktuje chrzest Mindauga i jego późniejszą koronację jako jedno wspólne wydarzenie, nie rozróżniając ich jako dwóch oddzielnych faktów historycznych. Do chrztu przygotowywał Mendoga kapłan Chrystian, który później zostanie pierwszym biskupem Litwy. Jednak szczegóły samej ceremonii giną w mroku dziejów. Nie zachowały się opisy miejsca, formy czy uczestników. Możliwe więc, że uroczysty obrzęd odbył się w książęcej siedzibie – być może w drewnianym zamku, na dworze kaiążęcym lub specjalnie przygotowanej kaplicy. Chrystianizacja miała wówczas charakter ograniczony i miejscowy. Ponieważ Mendog nie posiadał stałej siedziby ani oficjalnej stolicy, jego dwór był w ciągłym ruchu, przemieszczając się z jednej lokalizacji do drugiej. Wraz z monarchą podróżowali duchowni, którzy zabierali ze sobą przenośne ołtarze, księgi liturgiczne oraz inne niezbędne przedmioty do sprawowania obrzędów.
Rozpoczęto budowę pierwszej katedry w Wilnie, której pozostałości – jak potwierdzają najnowsze badania archeologiczne – znajdują się pod dzisiejszą katedrą wileńską. Miała ona pełnić funkcję siedziby biskupa litewskiego.
Chrzest umożliwił Mendogowi nawiązanie kontaktów z Rzymem.
Warto wiedzieć
Modlitwę Litwini rozpoczynają słowami „w imię Boga Ojca”, tak jak w Niemczech. W wersjach łacińskiej i poskiej mówi się „w imię Ojca”.
Ciąg dalszy: Mendog (część II)
