Bazylika archikatedralna św. Stanisława Biskupa w Wilnie
Fasada katedry
Klasycystyczna katedra wileńska (pełna nazwa – Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Władysława), położona w historycznym centrum Wilna, pełni rolę najważniejszego kościoła Litwy. O jej roli dla litewskiej i polskiej kultury decydują wydarzenia, jakie się tu odbywały: synody, pogrzeby biskupów, rodziny królewskiej i magnatów oraz uroczystości państwowe.
Budowa katedry
Budowę pierwszej katedry rozpoczęto prawdopodobnie w połowie XIII wieku. Zbudowano ją po przyjęciu chrztu przez Mendoga w 1251 roku na miejscu starej świątyni i gaju pogańskiego, gdzie niegdyś prastarym zwyczajem palono ciała zmarłych książąt litewskich. Już po dziesięciu latach, gdy król Mendog całkowicie porzucił wiarę chrześcijańską, budowla została zburzona.
Św. Stanisław
Dalsze dzieje katedry wiążą się z kolejnym chrztem Litwy. W 1386 roku chrzest z rąk królowej Polski Jadwigi przyjął Jagiełło, książęta i możnowładcy, a w 1387 roku zostali ochrzczeni zwykli bojarowie i lud. Kronikarz Jan Długosz pisał, że zniszczono wtedy najdawniejsze symbole kultu: zgaszono święty ogień, powycinano święte gaje oraz zabroniono czczenia wężów i żmij, w których według wierzeń zamieszkiwały bóstwa. W latach 1387-1388 z fundacji króla Władysława Jagiełły przy Zamku Dolnym wybudowano nową drewnianą katedrę z pięcioma kaplicami i nadano jej imię św. Stanisława.
Według historyka Karola Szajnochy, “Nowa katedra wileńska miała starodawnym zwyczajem chrześcijańskim stanąć na miejscu głównej świątyni pogańskiej, na posadzie świątyni Perkunowej z ołtarzem Znicza na zamku”.
Katedra niejednokrotnie ucierpiała od pożarów w latach 1399, 1419, 1530, 1539, 1542, 1610.
W 1419 dzięki hojności Witolda Wielkiego powstała nowa bazylika w stylu gotyckim. Zostali tam pochowani żona Witolda (1418 r.) oraz sam Witold Wielki (1430 r.).
W 1522 roku przy katedrze działała szkoła początkowa, w której wykładano retorykę, muzykę, łacinę. Podczas kolejnej rekonstrukcji na początku XVI wieku obok zbudowano dzwonnicę katedralną.
W 1527 roku w jednej z kaplic katedralnych odbył się potajemny ślub Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną.
Katedra Wileńska 1387r.
Katedra Wileńska 1538r.
Katedra Wileńska 1632r.
Katedra Wileńska 1794r.
Na początku XVII wieku katedra nabrała cech barokowych. W latach 1623-1636 powstała kaplica św. Kazimierza. Włoscy architekci wyłożyli ją białym, czarnym i różowym marmurem, ozdobili stiukowymi płaskorzeźbami i przykryli lekką kopułą. W 1648 roku w kaplicy św. Kazimierza złożono serce króla Władysława IV.
Portret Zygmunta August i Barbary Radźwiłłówny
Gruntownej przebudowy dokonano w 1801 r. Jest ona dziełem rąk najlepszego architekta litewskiego Wawrzyńca Gucewicza, który całkowicie zrekonstruował zrujnowaną barokową katedrę i nadał jej charakter monumentalnego gmachu klasycystycznego. Kształt prostokąta dodał świątyni powagi i spokoju, a portyk o sześciu kolumnach doryckich – formy i równowagi.
Na szczycie frontowym katedry wznoszą się trzy posągi autorstwa Michała Szulca. Są to figury św. Stanisława, św. Heleny i św. Kazimierza.
Wirtualny spacer po placu katedralnym –
Katedra była i nadal pozostaje miejscem wydarzeń historycznych i kościelnych (tu uroczyście koronowano Wielkich Książąt Litewskich – Witolda, w 1529 r. Zygmunta Augusta). Prawdopodobnie tu, potajemnie, w 1547 roku odbył się ślub króla Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną). W 1927 r. w świątyni okazale koronowano obraz matki Boskiej Ostrobramskiej, a w 1989 r. uroczyście przeniesiono relikwie św. Kazimierza. Katedra kryje w sobie wiele tajemnic. Do dziś nie wiadomo, gdzie dokładnie w niej jest pochowany Witold Wielki.
Status bazyliki katedra zyskała w 1922 roku, natomiast w 1925 nadano jej miano archikatedry.
Powódź w Wilnie 1931r.
Po wielkiej powodzi 1931 roku, mimo opłakanego stanu, katedra została uratowana, wzmocniono podziemia. Remont fundamentów przeprowadził profesor architektury Juliusz Kłos. W czasie badań, pod kaplicą św. Kazimierza odnaleziono grobowce królewskie i puszkę z sercem króla Władysława IV oraz kryptę mieszczącą szczątki króla Aleksandra Jagiellończyka, Elżbiety (pierwszej żony Zygmunta Augusta) oraz Barbary Radziwiłłówny. Wtedy też powstało podziemne mauzoleum grobowców królewskich.
Od roku 1949 do 1988 katedra była zamknięta. W pierwszych latach po II wojnie światowej część dobytku oraz skarbów Katedry zostały rozkradzione, pozostałe przekazane różnym instytucjom. Później budynek katedry został przekazany Akademii Sztuk Pięknych, w roku 1956 utworzono tu galerię obrazów.
Wnętrze katedry
W 1989 roku kościół został rekonsekrowany, odnowiony i zwrócony katolikom, w 1996 odtworzono posągi na szczycie fasady.
Obecnie jest czynną świątynią katolicką, w której odbywają się najważniejsze uroczystości, jak też Msze św. z okazji inauguracji nowego prezydenta Litwy. Czynne archiwum katedry przechowuje wiele dokumentów spisanych po łacinie i po polsku. Znajdziemy tu bulle papieskie, listy królów, testamenty biskupów.
Kaplice katedry
Kaplica św. Kazimierza
Budynek otacza 11 kaplic bocznych. Pierwszą kaplicę zbudował biskup wileński Andrzej Wasilko. Z biegiem lat inni książęta stawiali i przebudowywali pozostałe kaplice.
Najbardziej znaną jest kaplica św. Kazimierza (królewska), powstała w latach 1623-1636. Jest to najpiękniejszy i najdoskonalszy zabytek wczesnego baroku autorstwa Matteo Castelli, a ukończony przez architekta Constantina Tencalla. Freski namalował polski malarz włoskiego pochodzenia Michelangelo Palloni.
Kaplica jest wzorowana na Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, jest jednak dwukrotnie od niej większa. W ołtarzu widoczny jest obraz św. Kazimierza, na którym ma on trzy 3 ręce. Według legendy, malarz chciał nieco zmienić kompozycję, zamalowując jedną rękę i malując ją w innym miejscu, lecz zamalowywana kończyna wciąż pozostawała widoczna.
W podziemiach kaplicy znajduje się krypta królewska, w której mieszczą się szczątki Aleksandra Jagiellończyka, dwóch żon Zygmunta Augusta – Elżbiety i Barbary, a także urna z sercem Władysława IV Wazy. Na ołtarzu w sarkofagu zostały złożone relikwie patrona Litwy – św. Kazimierza.
Skarbiec Katedry Wileńskiej powstał dzięki wiernym, biskupom, Jagiellonom, Wazom, rodom Sapiehów, Chodkiewiczów, Paców, Tyszkiewiczów, którzy bogato wyposażali królewską kaplicę katedralną. Do kaplicy przysyłano liczne relikwie, relikwiarze, złote i srebrne monstrancje, zabytkowe ornaty oraz inne kosztowności. W czasie potopu szwedzkiego skarbiec częściowo został uratowany. Zginął puchar księcia Witolda i krzyż Jagiełły.
W obliczu II wojny światowej w 1939 roku kosztowności zostały ukryte. Dopiero przypadek sprawił, że w wyniku prac konserwatorskich w 1985 roku odkryto zabudowaną niszę, a w niej skarbiec. Ci, którzy dokonali odkrycia, w obawie przed władzą radziecką, ukryli skarbiec. Dopiero po odzyskaniu niepodległości przez Litwę, skarbiec publicznie wystawiono na wystawie ”Chrześcijaństwo w sztuce Litwy”.
Od 2009 roku Skarbiec Katedry jest przechowywany w Muzeum Dziedzictwa Kościelnego w kościele św. Michała w Wilnie. Kolekcja liczy 270 złotych i srebrnych kielichów mszalnych i innych przedmiotów liturgicznych z XIV-XX wieku. Najstarszą kosztownością jest relikwiarz ręki św. Stanisława.
Katedry nie można zwiedzać podczas odbywających się tam nabożeństw.
