Twórcą potęgi i państwowości litewskiej był potomek rodu Ryngoldowiczów Mendog (lit. Mindaugas). Zjednoczył on liczne księstwa plemienne w jednolite państwo i założył fundamenty państwowości litewskiej. Mendog (1195 – 1263) przeszedł do historii jako pierwszy i jedyny koronowany król Litwy.
Imię Mendog (lit. Mindaugas) pochodzi od słów litewskich mintis (pol. myśl) i daug (pol. dużo). Pierwsza zanotowana wzmianka o nim pochodzi z latopisu halicko – wołyńskiego 1219 roku i związana jest z podpisaniem pierwszej znanej międzynarodowej umowy pokojowej z księstwem halickim i wołyńskim. 23 letni Mendog był wtedy jednym z 21 książąt litewskich (kunigasów), którzy podpisali dokument. Wiemy też, że w rządzonej przez książąt kilku rodów Litwie istniało 5 starszych książąt (do których należał Mendog). Imię księcia spotykamy w latopisach ruskich z 1235 roku oraz kronikach niemieckich z lat 1245-1246. Zdobywając wciąż silniejszą pozycję wśród książąt litewskich władca uzyskał panowanie nad całą Auksztotą.
Termin “Litwa Mendoga” po praz pierwszy pojawił się w “Latopisie Ipatijewskim”, który zawiera opis faktów mających miejsce w 1238 roku.
Droga do tronu
Na początku XIII wieku związek plemion litewskich znajdował się w otoczeniu mocnych państw feudalnych Rusi, Polski i Złotej Ordy. Ziemie litewskie były bezsilne wobec zagrożenia zewnętrznego i często napadane przez państwo Zakonu Krzyżackiego oraz Inflanty. Częste wojny oraz mordercza walka wewnętrzna pomiędzy kunigasami nie gwarantowały bezpieczeństwa potrzebnego do dalszego rozwoju gospodarczego.
W latach 40 – tych XIII wieku Mendog rządził południową częścią Litwy z zamkiem w Worucie. Północna (ważniejsza) część Litwy z emporią i zamkiem w Wilnie znajdowała się w posiadaniu jego starszego brata Dowsprunka (lit. Daugsprungas), który w 1235 roku zmarł. Śmierć brata otworzyła przed Mendogiem nowe perspektywy, pozwoliła mu zostać najstarszym księciem (jako że synowie brata Towciwił (lit. Tautvilas) i Edywid (lit. Edyvidas) byli nieletni) i w takiej sytuacji nie mogli zmobilizować lud pod swym sztandarem. Władza książęca ograniczyła się do rodu Ryngoldowiczów. Odtąd ciąg zgonów wszystkich rywali będzie torował mu drogę do korony, a przemoc i dyplomacja pozwoli sukcesywnie eliminować swoich wrogów.
Władca podporządkował książąt Auksztoty (historyczna nazwa Litwy Właściwej), zjednoczył ziemie litewskie (książęta Żmudzi zachowali autonomię), a w 1236 roku (jako władca całej Litwy) zawarł układ z księciem wołyńskim i galickim. Jak podaje “Latopis Ipatijewski” w 1238 roku Mendog (lit. Mindaugas) stanął na czele rodziny, a w 1238 – 1248 latach umocnił się jako głowa kształtującego się państwa litewskiego i rodu Ryngoldowiczów. Pod jego władzą znalazł się Nowogródek, Wołkowysk, Słonim.
Okazał się on sprawnym politykiem, wojował i sprzymierzał się ze wszystkimi władcami wschodnioeuropejskimi, zapraszał niemieckich kupców do osiedlania się i skupił władzę w jednym ręku. Źródła pisane nie podają w jaki sposób został wielkim księciem litewskim.
Kiedy synowie Dowsprunka stali się pełnoletni, Mendog wysłał ich walczyć na Ruś. Już wtedy przejął władzę z rąk Dowsprunków, dyktował i narzucał im swoje warunki.
W Historii Litwy J. Ochmańskiego czytamy:
”Zapewniwszy sobie panowanie nad całą Auksztotą, Mendog zapragnął pozbyć się z Litwy niewygodnych bratanków Edywida i Towciwiła oraz żmudzkiego księcia Wykinta. Nakazał im wtedy ciągnąć na Ruś ku smoleńsku i tam szukać udziału za ojczyznę. Wygnani wkrótce okazali nieposłuszeństwo swemu wujowi, za co ten “posłał na nich woje swoje chcąc ubić ich”. Oporni wygnańcy zbiegli jednak do Daniela halickiego…”
Próba zjednoczenia ziem litewskich spotkała się z silnym oporem ze strony krewnych. Dowsprunkom nie udała się wyprawa na Ruś. Oni przegrali, lecz do Litwy nie wrócili.
Podczas gdy krewni walczyli, Mendog zagarniał należące do nich ziemie. Nic też dziwnego, że prześladowani przez Mendoga uciekinierzy w latach 1248 – 1249 połączyli się w potężny sojusz zbuntowanych książąt na czele z Towciwiłem. Uciekli do księcia Daniela halickiego (męża ich ciotki).
Powstanie koalicji antylitewskiej
Daniel halicki postanowił odebrać Litwie Ruś Czarną, a w latach 1249-1250 zainicjował powstanie potężnej koalicji przeciwko Litwie, zrzeszającej w swych szeregach zbuntowanych książąt litewskich i Ruś Halicko-Włodzimierską. W jej skład weszły również Krzyżacy inflanccy, Jaćwingowie i południowa Żmudź, (przekupiona srebrem przez Wykinta).
W 1249 roku rozpoczyna się wojna domowa, w której walczono o ojcowiznę i dominowanie w rodzinie.
W 1248 roku Towćwile nie udało się umocnić swej władzy, dlatego rozpoczął poszukiwanie silniejszego przymierzeńca. Do walki wchodzi Zakon Inflancki.
Rozpoczyna się drugi etap wojny domowej, celem którego było dojście do władzy i osadzenie u steru władzy Towciwiły zamiast Mendoga. W 1250 roku Towciwił cofa się do Inflant. Uroczyście przybywa do Rygi i z rąk biskupa ryskiego przyjmuje chrzest, staje się realnym kandydatem na tron królewski, a Zakon rozpoczyna przygotowania do wojny z Mendogiem.
Mendog (lit. Mindaugas) nie był gotowy walczyć jednocześnie z krewnymi, z Zakonem Krzyżackim i Rusią. W tej trudnej sytuacji każde nieprzemyślane działanie komplikowało położenie. Postanowił grać o najważniejszą stawkę – o koronację na króla Litwy, która nie była możliwa wówczas bez chrztu. Przyjęcie chrześcijaństwa wytrąciłoby wrogom podstawowy pretekst do napadu na ziemie litewskie, osłabiłoby wroga.
Wykorzystując sprzeczności wewnątrz koalicji Mendogowi udało mu się rozłamać ów sojusz drogą przekupstwa magistra Zakonu Inflanckiego. W 1251 roku wrogowie wewnętrzni osadzili Mendoga w Worucie, ale grube ściany zamku oraz pomoc Zakonu Inflanckiego (pod warunkiem, że przyjmie chrzest) uratowały władcę. Jednego z koalicjantów, Towciwiłę, Mendog pokonał w boju i zmusił do ucieczki. Drugi, Wykint, w 1252 roku zmarł.
Pokój z Danielem halickim zawarto dopiero w 1254 roku.
Osoba Mendoga wywołuje pasjonujące spory i dyskusje. Daleko mu było do wzoru moralności. Swój najważniejszy sukces przyszły monarcha osiągnął nie w walkach i wojnach, a jako dyplomata. W celu izolowania wroga przyjął jego religię i uczynił Zakon Inflancki swoim przymierzeńcem. Taką była średniowieczna przebiegłość dyplomatyczna. Nie przypadkowo historycy mówią, że nie można stosować współczesne kryteria oceniania komentując działania średniowiecznych władców.
Chrzest Mendoga
Wpływ chrztu na społeczeństwo wywierał w średniowieczu ogromne znaczenie, ponieważ dominującymi stanami było rycerstwo i duchowieństwo. Przyjmując katolicki chrzest Mendog nie kierował się pobudkami religijnymi, zrobił to z konieczności wobec naporu niemieckiego. Był to wynik chłodnej kalkulacji, warunek otrzymania korony.
Według średniowiecznej liturgii kościelnej chrzest dorosłej osoby mógł odbyć się albo w styczniu (dzień narodzin Chrystusa) albo podczas Wielkanocy. Mendog (lit. Mindaugas) został najprawdopodobniej ochrzczony 16 kwietnia 1251 roku. Do chrztu szykował go ksiądz Chrystian (który później zostanie pierwszym biskupem Litwy). Nie wiemy gdzie odbył się i jak dokładnie wyglądał rytuał chrztu. Nie było wtedy jeszcze ani kościołów, ani katedry. Zatem uroczysty akt mógł mieć miejsce na dworze książęcym w zamku albo w jakiejś kaplicy. Żona Marta była ochrzczona dopiero w końcu 1251 roku (po tym jak została żoną Mendoga).
Rozpoczęto budowę pierwszej katedry w Wilnie (ostatnie badania archeologiczne potwierdziły, że powstała ona pod dzisiejszą katedrą wileńską), która miała stać się siedzibą biskupa litewskiego.
Chrzest umożliwił Mendogowi nawiązanie kontaktów z Rzymem.
Ciąg dalszy: Mendog (część II)
