Wielkie Księstwo Litewskie było ostatnim krajem w Europie, który oficjalnie przyjął chrześcijaństwo. Chrzest Litwy w 1387 roku stanowił przełomowy moment w dziejach narodu litewskiego, otwierając nowy rozdział w jego rozwoju politycznym i kulturowym.
Początki katolicyzmu w Wielkim Księstwie Litewskim sięgają czasów Mendoga, który w 1251 roku przyjął chrzest wraz z żoną i dwoma synami. Był to jednak ruch polityczny, mający na celu uzyskanie korony królewskiej. Po dziesięciu latach Mendog odrzucił chrześcijaństwo i powrócił do pogańskich wierzeń, co dowodzi, że jego chrzest nie wynikał z głębokiej wiary, lecz był narzędziem do realizacji celów politycznych.
Przyczyny chrztu
Główną przyczyną chrztu Wielkiego Księstwa Litewskiego było zagrożenie krzyżackie oraz sytuacja polityczna w ówczesnej Europie. Litwa mogła przyjąć chrzest na trzy sposoby: za pośrednictwem Krzyżaków, poprzez prawosławną Ruś lub dzięki unii z katolicką Polską.
Zakon Krzyżacki, atakując Litwę z dwóch stron, w latach 1342–1382 przeprowadził aż 96 wypraw na jej terytorium pod pretekstem konieczności nawracania chrześcijaństwa. W rzeczywistości jego celem było połączenie ziem zakonnych w Inflantach i Prusach oraz rozszerzenie swojego terytorium kosztem Litwy. Przyjęcie chrztu z rąk Krzyżaków groziłoby Litwie utratą pełnej lub częściowej suwerenności.
Wielkie Księstwo Litewskie było jednym z największych państw Europy, obejmującym rozległe terytoria, w tym liczne ziemie ruskie zamieszkane przez ludność wyznającą prawosławie. Wschodząca potęga Wielkiego Księstwa Moskiewskiego dążyła do odzyskania tych ziem, co stanowiło zagrożenie dla litewskiej dominacji. Sam Jagiełło miał ruskie korzenie po matce, Juliannie, co dodatkowo podkreślało silne wpływy Rusi w jego otoczeniu. Istniało ryzyko, że wyższy poziom kultury ruskiej mógłby doprowadzić do dominacji nad Litwinami. Jednak przyjęcie chrztu w obrządku prawosławnym nie uchroniłoby Litwy przed dalszymi najazdami Krzyżaków i nie rozwiązałoby problemu zagrożenia z Zachodu.
Mimo że państwo polskie było szarpane wewnętrznymi sprzecznościami, imponowało Litwę swoją pozycją i kulturą. Przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim od Polski pozbawiłoby Krzyżaków argumentów do napadów. Korona króla i dogodne warunki, jakie proponowała Polska, dawały możliwość połączyć siły obu państw w walce z Zakonem.
Choć Polska zmagała się z wewnętrznymi konfliktami, jej pozycja i rozwinięta kultura budziły podziw na Litwie. Przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim z rąk Polski oznaczało pozbawienie Krzyżaków pretekstu do dalszych najazdów. Dodatkowo unia z Polską otwierała drogę do sojuszu politycznego i militarnego, który wzmacniałby oba państwa w walce z Zakonem. Korona królewska i korzystne warunki unii stwarzały dla Litwy możliwość umocnienia swojej pozycji w Europie.
Chrzest, ślub i koronacja Jagiełły na króla Polski
W 1385 roku została podpisana umowa z Polską w Krewe, dzięki której powstał sojusz obronny przeciwko Krzyżakom.
Wyciąg z warunków umowy w Krewie z 14 sierpnia 1385 roku:
“My Jagiełło z łaski Bożej Wielki Książe Litwy i Rusi pan i dziedzic przyrodzony podajemy do wiadomości wszystkim, […] jako dostojny książę Jagiełło, Wielki Książe Litewski [„.] wyprawił uroczyste poselstwo do panów ziemian Polski, a potem też do jego królewskiej wysokości. […] Jako liczni cesarze, królowie i książęta rozmaici pragnęli z tym Wielkim Księciem Litewskim, życzyli sobie i radzi byli wejść w związki wieczyste powinowactwa, a co Bóg wszechmocny zachował dla osoby tejże najjaśniejszej królowej.
Toteż, najjaśniejsza pani, niechaj Wysokość Wasza przyjmie do tak wielce zbawiennego związku tegoż pana Jagiełłę, Wielkiego Księcia, na syna, a najjaśniejszą księżnę Jadwigę, córkę waszą najdroższą. Królową Polski, niechaj poślubi na prawą swą małżonkę.
A sądzimy, że z tego wyniknęłaby chwała Boża, dusz zbawienie, ludziom zaszczyt i wzmożenie państwa. Skoro zaś to, co przyrzeczono dojdzie do przewidzianego końca, natenczas pan Jagiełło, Wielki Książe z wszystkimi braćmi swymi jeszcze nie ochrzczonymi, krewniakami, szlachcicami, ziemianami z wyższymi i najniższymi w swoich krajach zamieszkałymi, wiarę świętego, rzymskiego Kościoła przyjąć zamierza, pragnie i życzy sobie. […]
Dla sprawy tej utwierdzenia, dla pewności i ubezpieczenia tenże Jagiełło Wielki Książe przyrzeka wszystkie skarby swe złożyć i wydać na odzyskanie strat państw obojga, tak Polski, jak i Litwy. A tylko, jeżeli taż pani Węgier córkę swą Jadwigę, królowę polską przyrzeczoną, odda mu w małżeństwo”.
Małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Jagiełły z królową Polski Jadwigą w 1386 roku było kluczowym krokiem w procesie chrystianizacji Litwy.
W styczniu 1385 roku na Wawel przybyło poselstwo litewskie z propozycją Jagiełły, który w zamian za rękę Jadwigi wyraził gotowość przyjęcia chrzest i włączenia Litwy do Królestwa Polskiego. 14 lutego 1386 roku książę litewski, wraz ze swoim najbliższym otoczeniem, przyjął uroczyście chrzest, otrzymując imię chrzestne-Władysław.
W swej kronice Jan Długosz napisał:
„We czwartek dnia czternastego lutego, w uroczystość św. Walentego, naprzód Jagiełło wielki książę litewski, a potem bracia jego książęta litewscy, wyuczeni już należycie zasad i prawideł wiary katolickiej, porzuciwszy błędy pogańskie, uczynili wyznanie prawej wiary i w kościele krakowskim przyjęli chrzest z rąk Bodzanty arcybiskupa gnieźnieńskiego i towarzyszącego obrzędowi Jana biskupa krakowskiego, z wielką wszystkich radością. Miast dawnych imion pogańskich dano im wtedy nowe: Jagiełłę wielkiego księcia nazwano na wzór dawnych królów Władysławem, Wigunta Alexandrem, Korygiełłę Kazimierzem, Świdrygiełłę Bolesławem”.
Władysław Jagiełło (ok. 1351–1434), pełniąc funkcję wielkiego księcia litewskiego, 18 lutego 1386 roku poślubił królową Polski Jadwigę. Następnie, 4 marca 1386 roku, na Wawelu został uroczyście koronowany na króla Polski. Tym samym dał początek nowej dynastii królewskiej – dynastii Jagiellonów, która panowała w latach 1386–1526.
Chrystianizacja Litwy
Lata 1386–1387 to początek chrystianizacji Litwy, której przewodził osobiście Władysław Jagiełło. Władca objeżdżał swoje posiadłości, przekonując bojarów litewskich do przyjęcia nowej wiary. Po oficjalnym chrzcie rozpoczęto intensywną akcję niszczenia pogańskich miejsc kultu-wycinano święte gaje i dęby, gaszono ogień w Dolinie Świętoroga oraz eliminowano święte węże.
W kronice Jana Długosza czytamy:
“Nadto gaje i ogrody uważane za święte kazał powycinać oraz pozabijać węże i żmije, które po domach nawet, jakoby bóstwa, żywiono i czczono”.
Kronika Długosza opowiada o przebiegu zbiorowego chrztu, który następował w wodach rzeki obok dzisiejszej katedry wileńskiej. Podczas chrztu osoby, zarówno mężczyzny, jak i kobiety, były dzielone na oddzielne grupy i obficie polewane wodą. Każdy nowo ochrzczony otrzymywał chrześcijańskie imię jako symbol nowego życia w wierze oraz białą, lnianą szatę, oznaczającą czystość. W obliczu braku litewskich duchownych król Jagiełło sam podjął się przetłumaczenia Modlitwy Pańskiej i Składu Apostolskiego na język litewski. Proces chrystianizacji był trudny i początkowo obejmował głównie elity oraz najbliższe otoczenie władcy.
Aby ułatwić zarządzanie krajem, utworzono hierarchię kościelną. 17 lutego 1387 roku zostało powołane pierwsze biskupstwo wileńskie, a jego pierwszym biskupem został franciszkanin Andrzej Jastrzębiec (Andrzej Wasilko), który położył fundamenty pod organizację litewskiego Kościoła. Pierwsze parafie powstały w Wiłkomierzu, Mejszagole, Niemenczynie, Miednikach i Krewie.
Równocześnie bojarzy litewscy otrzymali od króla przywileje gwarantujące im dziedziczne posiadanie ziem, prawo decydowania o zamążpójściu córek oraz częściowe zwolnienie z obowiązków na rzecz państwa.
W Wilnie, obok już istniejących kościołów św. Mikołaja, św. Piotra i Najświętszej Maryi Panny, w 1387 roku rozpoczęto budowę fundamentów katedry wileńskiej. W tym samym czasie powstały także kaplica św. Marcina oraz kościół św. Jana, które miały znaczący wpływ na rozwój liturgii i duchowości na terenie Litwy.
Chrztem została objęta tylko Auksztota, ponieważ Żmudź znajdowała się wówczas pod kontrolą Zakonu Krzyżackiego. Chrzest Żmudzi zakończył 1000-letni proces chrystianizacji Europy.
Chrzest Żmudzi w 1413 roku stanowił symboliczne zakończenie ponad tysiącletniego procesu chrystianizacji Europy. Żmudź, będąca ostatnim pogańskim terytorium w Europie, przyjęła chrześcijaństwo, co zamknęło epokę pogaństwa na kontynencie i dopełniło proces integracji Litwy w obrębie chrześcijańskiej Europy.
Warto wiedzieć: Władysław Jagiełło był najdłużej panującym królem na terenie Polski.
