Na widownię dziejów historii Wilno weszło dość późno. Miasto tworzyło się w ujściu Wilii. W dębowym gaju, obok dzisiejszej katedry, na cześć boga Perkuna (lit. Perkūnas) stał jego posąg i płonął wieczny ogień (zwany lit. Gabija). Tu też znajdowała się pogańska świątynia założona przez litewskiego księcia Świntoroga – swoiste centrum religijne i duchowe przyszłego miasta.
Historię Wilna rozpoczyna rok 1321, kiedy książę Giedymin wydał rozkaz zbudować w ujściu rzek Wilii i Wilenki murowany zamek i przeniósł tu swą siedzibę z Trok. Władca litewski nawiązał relacje z chrześcijańską Europą, dał przytułek franciszkanom i dominikanom, wznosił kościoły i klasztory, pozwalając swobodnie odprawiać w nich nabożeństwa. Odtąd kraj zaczęli odwiedzać posłowie i wysłannicy papiescy.
Pierwszą wzmiankę o Wilnie znajdziemy w źródłach historycznych z 1323 roku. Z listów Giedymina wysłanych za granicę dowiadujemy się, że książę nie tylko nazwał gród królewskim miastem, ale zapraszał kupców i rzemieślników do Litwy, obiecując im wolność wyznania i ulgi rzemieślnicze. W jednym z listów do papieża Jana XXII Giedymin oskarża Krzyżaków, że swą grabieżczą i zaborczą polityką nie dopuszczają do chrztu Litwy oraz prosi o pomoc w walce z Krzyżakami, którzy w XIV wieku ośmiokrotnie oblegali miasto.
Wkrótce do Wilna zaczynają przybywać kupcy z Rusi.
Legenda o założeniu Wilna
Nowoczesna animacja legendy o założeniu Wilna (jęz. angielski)
Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego zanotował piękną legendę o założeniu Wilna przez Giedymina:
“Pewnego razu pojechał w. książę Giedymin ze stolicy swej Kiernowa na łowy mil pięć za rzekę Wilię. I znalazł w puszczy górę krasną, dąbrowami i równinami otoczoną. Spodobało mu się to miejsce i osiadł tam, i założył gród, nadając mu nazwę Troki, gdzie teraz są Stare Troki. A z Kiernowa przeniósł stolicę do Trok. Po niewielu latach pojechał w. książę Giedymin na łowy od Trok mil cztery. I zanalazł górę nad rzeką Wilią, na której dopadł wielkiego zwierza tura i ubił go. Było już wielce późno do Trok wracać, więc stanęli na łące nad rzeką Wilią i przy ujściu rzeki Wilny, którą zowią łąką Swintoroga, gdzie pierwszych wielkich książąt zżegiwali. I on na tej łące stanął i zanocował. I widział sen, że na górze, którą zwali Krzywa, a teraz Łysa, stoi żelazny wilk, a w nim ryczy, jakoby sto wilków było. Obudziwszy się ze snu, zawołał wróżbitę swego imieniem Lizdejko, który był znajdzion w orlim gnieździe, a był ten Lizdejko u w. księcia Giedymina wróżbitą i najwyższym popem pogańskim. I rzekł jemu książę Giedymin widząc sen dziwny, i opowiedział mu wszystko, co się jemu we śnie przywidziało. A Lizdejko wróżbita rzekł hospodarowi: ”Wielkie książę, wilk żelazny oznacza, że gród stołeczny tu będzie, a co w nim w środku ryczało, to sława jego słynąć będzie na cały świat”. I wielki książę Giedymin nazajutrz nie odjeżdżając posłał po ludzi i założył gród jeden na Swintorozie (niższy), a drugi na Krzywej Górze i nazwał te grody imieniem Wilno. Wzniósłszy grody, przeniósł stolicę swą z Trok do Wilna”.
Teksty powiązane: Starówka Wileńska, Przynależność państwowa miasta Wilno
