Na widownię dziejów historii Wilno weszło dość późno, chociaż jako osada istniało już w XIII wieku. Miasto rozwijało się w ujściu Wilii i Wienki, na terenie porośniętym dębowym gajem. Obok dzisiejszej katedry stał posąg na cześć Perkuna (lit. Perkūnas), boga piorunów, a płonął tam również wieczny ogień (zwany lit. Gabija), poświęcony bogini ognia. Tu też znajdowała się pogańska świątynia założona przez litewskiego księcia Świętoroga – swoiste centrum religijne i duchowe przyszłego miasta.
Wilno zostało formalnie uznane za miasto w 1323 roku, a jego lokacja miała miejsce w 1387 roku. Choć życie w tym rejonie, na wzgórzach ukształtowanych przez lodowce, toczyło się znacznie wcześniej, początki osadnictwa sięgają czasów wcześniejszych. Wówczas Litwa była krajem pogańskim, odizolowanym od chrześcijańskiej Europy.
Pierwsza wzmianka o Wilnie pochodzi z 1323 roku. Z listów Giedymina, wysłanych za granicę, dowiadujemy się, że książę nie tylko nadał grodowi rangę miasta królewskiego, ale także zapraszał kupców i rzemieślników do Litwy, oferując im wolność wyznania oraz ulgi rzemieślnicze. W jednym z listów do papieża Jana XXII Giedymin oskarżał Krzyżaków o ich grabieżczą i zaborczą politykę, która uniemożliwiała chrzt Litwy, oraz prosił o pomoc w walce z Krzyżakami, którzy w XIV wieku aż ośiem razy oblegali miasto.
Wkrótce potem do Wilna zaczęli przybywać kupcy z Rusi, co przyczyniło się do wzrostu znaczenia miasta jako centrum handlowego i kulturalnego regionu.
Legenda o Żelaznym Wilku
Nowoczesna animacja legendy o założeniu Wilna (jęz. angielski)
Latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego zanotował piękną legendę o założeniu Wilna przez Giedymina:
“Pewnego razu pojechał w. książę Giedymin ze stolicy swej Kiernowa na łowy mil pięć za rzekę Wilię. I znalazł w puszczy górę krasną, dąbrowami i równinami otoczoną. Spodobało mu się to miejsce i osiadł tam, i założył gród, nadając mu nazwę Troki, gdzie teraz są Stare Troki. A z Kiernowa przeniósł stolicę do Trok. Po niewielu latach pojechał w. książę Giedymin na łowy od Trok mil cztery. I zanalazł górę nad rzeką Wilią, na której dopadł wielkiego zwierza tura i ubił go. Było już wielce późno do Trok wracać, więc stanęli na łące nad rzeką Wilią i przy ujściu rzeki Wilny, którą zowią łąką Swintoroga, gdzie pierwszych wielkich książąt zżegiwali. I on na tej łące stanął i zanocował. I widział sen, że na górze, którą zwali Krzywa, a teraz Łysa, stoi żelazny wilk, a w nim ryczy, jakoby sto wilków było. Obudziwszy się ze snu, zawołał wróżbitę swego imieniem Lizdejko, który był znajdzion w orlim gnieździe, a był ten Lizdejko u w. księcia Giedymina wróżbitą i najwyższym popem pogańskim. I rzekł jemu książę Giedymin widząc sen dziwny, i opowiedział mu wszystko, co się jemu we śnie przywidziało. A Lizdejko wróżbita rzekł hospodarowi: ”Wielkie książę, wilk żelazny oznacza, że gród stołeczny tu będzie, a co w nim w środku ryczało, to sława jego słynąć będzie na cały świat”. I wielki książę Giedymin nazajutrz nie odjeżdżając posłał po ludzi i założył gród jeden na Swintorozie (niższy), a drugi na Krzywej Górze i nazwał te grody imieniem Wilno. Wzniósłszy grody, przeniósł stolicę swą z Trok do Wilna”.
Teksty powiązane: Starówka Wileńska, Przynależność państwowa miasta Wilno
