Ratusz staromiejski był główną budowlą świecką wileńskiego Starego Miasta.
Gmach ratusza jest symbolem dawnej świetności miasta, a obecna jego forma wynikiem wielowiekowych przekształceń architektonicznych.
Ratusz, niegdyś siedziba władz samorządowych Wilna, wzniesiony został w XV wieku, choć prawa miejskie na mocy przywileju Władysława Jagiełły miasto uzyskało już w 1387 r.
Historia budowli usytuowanej u zbiegu Niemieckiej, Wielkiej, Ostrobramskiej i Rudnickiej sięga średniowiecza. Dokładna data wybudowania pierwszego ratusza w Wilnie nie jest znana, choć pierwsza wzmianka o nim w źródłch pisanych pochodzi z roku 1432. Był to budynek gotycki, którego fundamenty zostały do dziś. Fasada znajdowała się od strony ulic Rudnickiej i Końskiej, a do wnętrza prowadziło kilka wejść. W XVIII wieku kompleks składałał się już z kilku połączonych budynków.
Ratusz jednocześnie pełnił funkcje administracyjne, sądowe i handlowe. Był oznaką wolności miasta i znaczenia. Pod jednym dachem tu się znajdowała siedziba władz miejskich z salą posiedzeń burmistrzów, budynek sądowy, sala tortur, skład broni, skarbiec, archiwum. W nim znajdowała się sala miejska i zapadały najważniejsze dla miasta decyzje, przechowywano najważniejsze pieczęcie i dokumenty. Od 1432 r. ratusz miał prawo mierzyć i ważyć towary sprzedawane na rynku (stała tu waga miejska będąca źródłem stałych dochodów miasta, przechowywano wzory miar i wag). Tu także mieściła się pracownia wosku (produkowano świece), w rozległych zabytkowych podziemiach znajdowało się więzienie, areszt, przechowywano zapasy zboża.
Plac Ratuszowy ukształtował się w spontanicznym procesie rozwoju miasta i przez wieki pełnił funkcję miejsca zgromadzeń oraz różnorodnych widowisk. Przed ratuszem stał pręgierz (symbol miejskiej władzy sądowej) i szubienica. Dookoła znajdował się plac rynkowy – główny węzeł komunikacyjny ówczesnego Wilna.
Budowany w kilku etapach. Barokowy Ratusz miał wieżę zegarową z dzwonem.
Gruntownej przebudowy w duchu dojrzałego klasycyzmu francuskiego dokonano w końcu XVIII wieku według projektu Wawrzyńca Gucewicza. Wtedy budowla uzyskała obecny, reprezentacyjny wygląd. Trzydziestoletni architekt unikając zbędnej dekoracji, zaakcentował fasadę. W ostatecznej formie główne wejście znalazło się po stronie północnej.
W XIX w. ratusz pełnił rolę Teatru Miejskiego, na scenie którego dyrygował Stanisław Moniuszko. W roku 1854 wystawiono jego operę “Halka”.
Obecnie ratusz pełni funkcję reprezentacyjnej siedziby mera Wilna. Zarówno w przeszłości, jak i dziś, pozostaje miejscem ważnych wydarzeń i uroczystych ceremonii.
