Ratusz staromiejski był główną budowlą świecką wileńskiego Starego Miasta.
Gmach ratusza jest symbolem dawnej świetności miasta, a obecna jego forma wynikiem wielowiekowych przekształceń architektonicznych.
Powstanie budynku ratusza, dawnej siedziby władz samorządowych, datuje się XV wiekiem, chociaż prawo magdeburskie Wilno otrzymało na na mocy przywileju wydanego przez Władysława Jagiełłę w 1387 r.
Historia budowli usytuowanej u zbiegu Niemieckiej, Wielkiej, Ostrobramskiej i Rudnickiej sięga średniowiecza. Nie znana jest data wybudowania pierwszego gmachu ratusza w mieście, o którym wzmianka w źródłch pisanych pochodzi z roku 1432. Był budowlą gotycką, pozostałością po nim są jego fundamenty. Fasada znajdowała się od strony ul.Rudnickiej i Końskiej. Wejść do ratusza było kilka. W XVIII w. składałał się z kilku budynków.
Ratusz jednocześnie pełnił funkcje administracyjne, sądowe i handlowe. Był oznaką wolności miasta i znaczenia. Pod jednym dachem tu się znajdowała siedziba władz miejskich z salą posiedzeń burmistrzów, budynek sądowy, sala tortur, skład broni, skarbiec, archiwum. W nim znajdowała się sala miejska i zapadały najważniejsze dla miasta decyzje, przechowywano najważniejsze pieczęcie i dokumenty. Od 1432 r. ratusz miał prawo mierzyć i ważyć towary sprzedawane na rynku (stała tu waga miejska będąca źródłem stałych dochodów miasta, przechowywano wzory miar i wag). Tu także mieściła się pracownia wosku (produkowano świece), w rozległych zabytkowych podziemiach znajdowało się więzienie, areszt, przechowywano zapasy zboża.
Plac ratuszowy powstał w spontanicznym procesie rozwoju miasta, był miejscem rozmaitych widowisk, zgromadzeń. Przed ratuszem stał pręgierz (symbol miejskiej władzy sądowej) i szubienica. Dookoła znajdował się plac rynkowy – główny węzeł komunikacyjny ówczesnego Wilna.
Budowany w kilku etapach. Barokowy Ratusz miał wieżę zegarową z dzwonem.
Gruntownej przebudowy w duchu dojrzałego klasycyzmu francuskiego dokonano w końcu XVIII wieku według projektu Wawrzyńca Gucewicza. Wtedy budowla uzyskała obecny, reprezentacyjny wygląd. Trzydziestoletni architekt unikając zbędnej dekoracji, zaakcentował fasadę. W ostatecznej formie główne wejście znalazło się po stronie północnej.
W XIX w. ratusz pełnił rolę Teatru Miejskiego, na scenie którego dyrygował Stanisław Moniuszko. W roku 1854 wystawiono jego operę “Halka”.
Obecnie ratusz jest siedzibą reprezentacyjną mera Wilna. Był i pozostaje miejscem doniosłych wydarzeń i wielkich uroczystości.
