Budynek wileńskiego kościoła Janów jest przykładem wieloetapowej budowli sakralnej mającej ślady gotyku, baroku i klasycyzmu, mieszanką różnych stylów architektonicznych. W wielokrotnych przebudowach zatarły się cechy średniowiecznego zabytku gotyckiego.
Jeden z najstarszych kościołów Wilna został założony jako pierwszy kościół parafialny w najbardziej ruchliwym miejscu Starego Miasta.
Dzielnica: Stare Miasto
Adres: Šv. Jono g. 12
Wyznanie: rzymskokatolickie
Styl: rokoko, przebudowy klasycystyczne
Lata budowy: 1738-1749
Architekt: Jan Krzysztof Glaubitz
Język liturgii: litewski
Kościół otwarty: 10.00 – 17.00
Msze św. dni powszechne: 17.30 (I-IV)
Msze św. w niedzielę: 11.00, 13.00
Strona internetowa: jonai.lt
Historia świątyni sięga końca XIV wieku. Był wówczas drugim według rangi po katedrze kościołem katolickim. W XVI-XVIII wieku Dom Boży był jedynym kościołem parafialnym w mieście.
W dniach 17-24 lutego 1387 roku odbył się tu powszechny chrzest ludności (w ramach chrztu Litwy). Świątynię budowano w latach 1386-1426, wyświęcono w 1427 r. Był o wiele wyższy od obecnego, znacznie krótszy, trzynawowy, halowy z trzema portalami. W 1430 roku przy kościele powstało Bractwo św. Jana Chrzciciela, które jednoczyło członków magistratu i patrycjat miasta i troskliwie opiekowało się kościołem.
Przywilejem Witolda Wielkiego świątynię obdarzono ziemią, wsiami i folwarkami. Obok świątyni zaczęła działać pierwsza szkoła parafialna, od 1513 r. również szkoła początkowa, którą przekształcono w 1570 roku kolegium, którym zarządzali jezuici, którzy przybyli do Wilna na zaproszenie biskupa wileńskiego Protasewicza. W 1569/1570 przy kościele zostało założone kolegium oraz biblioteka (dzisiejszą Bibliotekę Uniwersytetu Wileńskiego).
Zakon jezuicki uzyskał pozycję najważniejszego zakonu oddziałując na społeczeństwo przez kaznodziejstwo na wysokim poziomie, pracę oświatową, szkolnictwo. Jezuici tworzą pierwsze szkoły średnie i wyższe. W 1579 roku rangę kolegium podwyższono przekształcając w Akademię Wileńską (Alma academia et universitas Vilnensis societatis Jesu).
Od 1579 roku był kościołem uniwersyteckim i jezuickim jednocześnie. W latach 1571-1773 administrują jezuici.
Podstawą reguły zakonu jezuitów jest bezgraniczne zaufanie do Kościoła i papieża, w myśl hasła: Sentire cum Ecclesia (Zawsze z Kościołem). Zakonnicy przejęli świątynię, nie przejęli jednak parafialnych funkcji kościoła administrując wraz z księżmi diecezjalnymi.
Architektura jezuicka wywarła wielki wpływ na sztukę baroku. Niezwłocznie przystąpili oni do modernizacji i rekonstrukcji Domu Bożego (wydłużyli budowlę, ozdobili, dodali boczne kaplice, wznieśli osobną dzwonnicę). W XVI wieku kościół miał jedyne w Litwie obejściowe prezbiterium za ołtarzem Wielkim. Jezuici opuszczony kościół przerobili na modłę barokową. Upiększyli obrazami, ołtarzami zaopatrzyli w nowe dzwony, organy, uczą katechizmu. w 1600-1610 latach powstała nowa dzwonnica.
W roku 1573 Piotr Skarga założył kaplicę Bożego Ciała (gdzie czytał swe słynne kazania) oraz pierwsze w Litwie Bractwo Bożego Ciała członkowie którego uczestniczyli w adoracji św. Sakramentu, brali aktywny udział w procesjach eucharystycznych, ze świecami w ręku odwiedzali chorych księży .
Kościół Janów w Wilnie był miejscem dokąd przychodzili modlić się profesorzy i studenci, tu broniło się prace magisterskie oraz prowadziło dysputy naukowe. W kościele uroczyście witano królów Stefana Batorego, Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza. Jezuici byli kaznodziejami i spowiednikami władców.
Po ogromnym pożarze w 1737 r. kościół akademicki bardzo ucierpiał. Znaczne zmiany w architekturze kościoła nastąpiły w drugiej połowie XVIII wieku. Wówczas jezuici zaprosili młodego mało znanego architektę Glaubitza. Stworzył falista fasadę wsch przypominająca organy.
Jan Krzysztof Glaubitz udekorował wnętrze, stworzył 24 ołtarze z kolorowych stiuków, ubral w przepyszne barokowe szaty. Do dziś pozostało z nich tylko 10, stanowią jednolitą kompozycję ( 1827 roku 13 wyburzono). Jak powiedział Vladas Drema – żaden architekt nie komponował 10 oltarzy w jedną kompozycję.
Spotkamy tu sporo pamiątek (tablica z popiersiem Wł.Syrokomli, portret Juliusza Słowackiego, pamiątkowa płyta poświęcona T.Kościuszce, popiersie Adama Mickiewicza na ścianie nawy południowej, popiersie Stanisława Moniuszki na chórze). Kościół upiększa 12 rzeźb świętych Janów. Niektóre pamiątki i obrazy przywędrowali z kościoła św. Kazimierza i kościoła św. Franciszkanów.
W latach trzydziestych XIX wieku dokonano remontu, którym kierował Podczaszyński. Usuniąto ołtarze część ołtarzy, zlikwidowano spowiednice, część dobra kościelnego sprzedano.
Kolejne zniszczenie nastąpiło po drugiej wojnie światowej. W czasach radzieckich był tu magazyn papieru, potem studium filmowe.
W 1963 r. kościół św. Janów przekazano Uniwersytetowi Wileńskiemu. Działało tu uniwersytecki Muzeum Nauki.
W 1991 r kościół zwrócono wiernym. Dziś kościół pełni funkcję sakralną i rolę muzealną, jest czynną świątynią akademicką, a także miejscem wręczania dyplomów, miejscem koncertów i festiwali.
