Tuż “przy wjeździe” na Antokol znajduje się kościół św. Piotra i Pawła (lit. Šv. Petro ir Pauliaus bažnyčia). Zasługuje na szczególną uwagę ze względu na swoje bogate barokowe wnętrze.
Świątynia jest najcenniejszą perłą w koronie barokowych zabytków Wilna. Fundatorem obecnego, trzeciego gmachu kościoła (dwa pierwsze były drewniane), był mecenas sztuki, magnat oraz litewski hetman polny Michał Kazimierz Pac. W okresie fundacji kościoła, w drugiej połowie XVII wieku, Pacowie stali u szczytu potęgi Wielkiego Księstwa Litewskiego, uważali siebie za ostoję życia publicznego i wiary katolickiej.
Stare podanie głosi, że pewnego razu hetman Pac, wyszedłszy ze swego pałacu, wstąpił do prawie zrujnowanego kościółka. Wśród kupy gruzów ujrzał krucyfiks z figurą Chrystusa, którego ręce i nogi były połamane, a twarz miała smutny wyraz. Widok ten zrobił na hetmanie ogromne wrażenie. Podniósł z ziemi krucyfiks i zabrał go do swego pałacu. Cztery razy widział sen, w którym widziany w kościółku Jezus obiecywał, że za okazaną Mu litość Bóg pomoże stłumić bunt wojska litewskiego. Pod wpływem tych snów Pac rozpoczął budowę kościoła.
Kościół na Antokolu, oddalony od ówczesnego miasta, otoczono ze względów bezpieczeństwa murem. Miał zaćmić wszystkie dotychczasowe fundacje wielmożów litewskich i zachwycić wiernych. Drewnianą makietę przyszłego kościoła przywiózł z Krakowa do Wilna architekt Jan Zaor. Kamień węgielny założono 29 czerwca 1668 roku.
W XV wieku na przedmieściu Wilna działał zakon Laterański, który w 1625 roku przybył do Wilna z krakowskiego Kazimierza, na zaproszenie biskupa Wilna Eustachego Wołłowicza. Kanonicy laterańscy kierowali się regułą św. Augustyna (filozofa, teologa, świętego Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej). W 1639 roku otrzymali dom, ogród, a także zarząd parafią ze wszystkimi własnościami. W latach 1668-1696 zbudowali na Antokolu klasztor kanoników Laterańskich, przy którym powstał kościół św. Piotra i Pawła, konsekrowany w 1701 r.
Parafii antokolskiej nadano imiona patronów Piotra i Pawła. Nic też dziwnego, że na fasadzie kościoła widnieją figury św. Augustyna i bł. Stanisława Kazimierczyka. Fundator kościoła chciał, aby każdy, kto wchodzi do wewnątrz zastanowił się nad sensem własnego życia.
O unikatowości tej świątyni decyduje wystrój jej wnętrza pracy włoskich i lokalnych mistrzów. Stiuki figuralne współtworzyli Frediani Giambattista, Giovanni Pietro Perti, zaś stronę ornamentalną – Giovanni Maria Galli. Ściany i sklepienia barokowego zabytku są bogato zdobione stiukami, ornamentami i rzeźbami. Na wspaniałą dekorację świątyni składa się około 2 tysięcy figur, kompozycji ornamentalnych o tematyce historycznej, biblijnej, mitologicznej oraz freski z drugiej połowy XVII wieku. Gra światła i cienia sprawia, że dekoracja żyje i jest niejako w ruchu. Nazywana potocznie “wileńskim cackiem” świątynia mimo bogactwa wystroju jest tworem dyskretnym i z umiarem.
Jerzy Remer w książce “Wilno” napisał:
”Ręce artystów zniosły tutaj całe bogactwo ziemi: faunę i florę (…). Dziwny, prawdziwy ogrojec sztuk…”
Uwagę przykuwa ambona w kształcie łodzi Piotrowej (wykonana na początku XIX w.) oraz wiszący pod kopułą oryginalny kryształowy żyrandol w kształcie łodzi żaglowej (wykonany w 1905 roku z brązu przez mistrzów łotewskiej Lipawy). Dziwi natomiast skromny ołtarz główny, a w zasadzie jego brak – jego miejsce zastępuje obraz Franciszka Smuglewicza “Pożegnanie św. Piotra z Pawłem” i ustawione przed nim cztery figury proroków (autorstwa profesora uniwersytetu wileńskiego Kazimierza Jelskiego).
Niegdyś mieszczący się tutaj ołtarz z drewna dębowego został sprzedany i trafił do innej świątyni w Boćkach na Podlasiu. W prezbiterium kościoła umieszczono popiersie Michała Kazimierza Paca z wieńcem laurowym na głowie.
Kościół św. Piotra i Pawła w Wilnie jest trójnawową bazyliką z transeptem. Nawy boczne zajmuje ciąg kaplic. Po lewej stronie – kaplice Królowych, św. Augustyna , a po prawej – kaplica Rycerzy Męczenników oraz św. Urszuli. Niezwykłą pamiątką jest wielki bęben litewski (litaur) przywieziony przez hetmana Paca z wyprawy wojskowej.
Zgodnie z testamentem, Kazimierz Pac został pochowany pod progiem (schodami wejściowymi) kościoła, o czym mówi płyta nagrobna z napisem w języku łacińskim: ”Tu leży grzesznik”.
W czasach sowieckich kościół pełnił rolę Katedry i był głównym kościołem stolicy Litwy. Do 1991 roku w ołtarzu głównym znajdował się sarkofag z relikwiami św. Kazimierza.
Przepiękna, tzw. “biała” barokowa świątynia św. Piotra i Pawła jest jednym z głównych akcentów Wilna i punktem obowiązkowym na mapie każdego turysty.
Dzielnica: Antokol
Kościół: rzymskokatolicki
Stan kościoła: czynny
Wyznanie: katolickie
Styl: Barokowy
Data budowy: 1675 r.
Fundator: Michał Kazimierz Pac
Architekt: Jan Zaor, Giovanni Battista Frediani
Wnętrze: Pietro Peretti, Giovanni Galli, Michelangelo Palloni
Język liturgii: litewski, polski
Kościół otwarty: 6.00 – 18.30; dyżury księży: 6.30 – 9.00 i 15.00 – 18.30
Msze św. dni powszednie: 7.00 w jęz. lit., 97.30 w jęz. lit., 17.00 w jęz. pol., 18.00 w jęz. lit.
Msze święte w sobotę: 9.00 w jęz. lit., 17.00 w jęz. pol.,18:00 w jęz. lit.
Msze św. w niedzielę: 7.30 w jęz. lit., 8.30 w jęz. pol. (młodzieżowa), 10.00 w jęz. lit. (młodzieżowa), 11.30 w jęz. lit., 13.00 w jęz. pol., 18.00 w jęz. lit.
Informacja dodatkowa: Zwiedzanie kościoła podczas liturgii jest niemożliwe.
