Cmentarz Bernardyński (lit. Bernardinų kapinės) był przez wiele pokoleń prestiżowym miejscem pochówku mieszkańców Wilna, gromadząc groby osób zasłużonych i cenionych w społeczności. Połoźony w historycznej części miasta, na Zarzeczu, stanowił jedno z najważniejszych miejsc pamięci i dziedzictwa kulturowego Wilna.
Nad bramą wejściową na Cmentarz Bernardyński widnieje słynny napis “Non omnis moriar” (“Nie wszystek umrę”), niosący głębokie przesłanie. Cytat z Horacego symbolizuje spotkanie ludzkiej egzystencji z nieprzemijalnością i jest wyrazem szacunku wobec pamięci zmarłych. Te ponadczasowe słowa przypominają, że pamięć o ludziach może trwać wiecznie.
Przez dłuższy czas cmentarz pozostawał własnością kościoła św. Franciszka i Bernardyna i pierwotnie znajdował się przed kościołem św. Anny. W XVII stuleciu został przeniesiony na zbocze nad Wilejką, gdzie rozciągnął się aż do kościoła św. Bartłomieja na Zarzeczu. Obecnie oba te pierwotne cmentarze nie istnieją.
Projektant cmentarza, Joseph Poussier, musiał myśleć dalekosiężnie, tworząc to wyjątkowe miejsce. Po dwóch stuleciach kolejne pokolenia wilnian wciąż przychodzą do “ogrodu pamięci”, spacerując po alejkach i odwiedzając groby bliskich w Dniu Zadusznym, zostawiając zapalone znicze. Jego wizja uczyniła cmentarz istotnym miejscem refleksji i zachowania pamięci o przeszłości.
Cmentarz zajmuje powierzchnię 4,6 ha. Od strony północnej znajdują się dwa rozległe kolumbaria, mieszczące najstarsze pochówki. Sklepione nisze mają odpowiednią głębokość, aby umożliwić ustawienie i zamurowanie trumny. To architektoniczne rozwiązanie podkreśla historyczne znaczenie i wartość cmentarza.
Kaplica erekcyjna
W miejscu, gdzie w 1810 r. odbyła się pierwsza msza, w 1949 r. wzniesiono inauguracyjną kapliczkę cmentarną w formie otwartych z czterech stron arkad na fundamencie. Cztery kolumny tworzą przestrzeń, w której umieszczono rzeźbę ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. Prawdopodobnie pierwszym pochówkiem na cmentarzu był Antoni Skimborowicz.
Zarzeczańska nekropolia ma nieregularny, malowniczy układ parkowy, z swobodnie usytuowanymi nagrobkami. Zieleń w wybranych miejscach cmentarza pełni rolę dekoracyjną i symboliczną. Pagórkowaty teren, piękny starodrzew oraz stara brama z dzwonnicą dodają cmentarzowi wyjątkowego nastroju i uroku.
Obok wejścia na terenie cmentarza znajduje się dzwonnica na trzy dzwony (dziś nie zachowały się). W czasie powstania 1863 roku na cmentarzu przechowywano w niej różne materiały i sprzęt powstańczy.
Na cmentarzu spoczywa wiele pokoleń wilnian oraz postaci zasłużonych dla Wilna, Litwy i Polski. Wśród nich są znani botanicy Józef i Stanisław Jundziłłowie, krytyk literacki Leon Borowski , który jako pierwszy dostrzegł geniusz Adama Mickiewicza, polski matematyk Franciszek Narwojsz, polski malarz Kanuty Rusiecki, ojciec fotografii wileńskiej Józef Czechowicz, fotograf Stanisław Filibert Fleury, artystka Maria Każyńska z mężem, właścicielem Teatru Wileńskiego Maciejem Każyńskim, pisarz Ziemiaństwa Wileńskiego Józef Olszański oraz Zofia Kadenacowa, starsza siostra Piłsudskiego. Te postaci tworzyły historię Wilna i narodu.
Cmentarz dzieli się na połowę zachodnią, starszą i przyłączoną w 1860 roku część wschodnią, nowszą. Szczególnie ważna jest Główna Aleja, prowadząca od bramy do centralnego miejsca cmentarza — kaplicy pogrzebowej (1825-1827). To ona stanowi ostatnią drogę zmarłego i podkreśla znaczenie tego miejsca jako przestrzeni pamięci i refleksji.
Najstarsze murowane pomniki powstały w połowie XIX wieku w formie klasycyzmu. Były bielone i malowane czerwienią i błękitem (ultramaryną). Znajdujemy tu wiele polnych głazów, płyt nagrobnych i obelisków. Bramy cmentarza otworzyły się dla grobów żołnierzy poległych w latach 1919-1920, partyzantów AK – 1944 roku..
Cmentarz ocalił grób Heleny Dzierżyńskiej – matki szefa NKWD Feliksa Dzierżyńskiego (w czasach sowieckich na grób przychodziły tłumy komunistów).
Kaplica cmentarna, zbudowana w 1825 roku z dobrowolnych ofiar, jest dominującym obiektem cmentarza. W podziemiach klasycystycznej kaplicy znajdowały się katakumby z 49 wnękami. W historycznych źródłach wspomniano, że kaplica miała dwa ołtarze: Ukrzyżowanego i Św. Maryi Dziewicy. Posiadała 10 okien oraz dwa ołtarze. Ściany zdobiło malarstwo iluzjonistyczne i figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Wnętrze kaplicy było miejscem modlitwy, a msze odbywały się tu w piątki.
Po 1857 roku tereny nekropolii na Zarzeczu zostały powiększone, co oznaczało drugi etap jej rozwoju. Aby ocalić cmentarz przed zamknięciem, 21 wysokich rangą urzędników z parafii bernardyńskiej wystosowało list do cara Aleksandra II, co przyniosło oczekiwany efekt.
Cmentarz zdobią trzy kapliczki-mauzolea: Frejendów, Weimarnów i Grużewskich. Każda z nich wyróżnia się unikalną architekturą i historią, a jednocześnie harmonijnie wpisuje się w charakter i klimat całej nekropolii.
Jednym z najpiękniejszych pomników na cmentarzu jest “Anioł Pokoju” na grobie rodzinnym Maryniczów.
Zabytkowa i wyjątkowo malownicza nekropolia została zamknięta dla nowych pochówków w 1967 roku. W latach 90. XX wieku uznano ją za zespół zabytkowy, objęty ochroną prawną.
Cmentarz Bernardyński, zwany “ogrodem pamięci”, jest doskonałym przykładem dziewiętnastowiecznej nekropolii, odzwierciedlającej ówczesne nurty artystyczne. Umożliwia poznanie tradycji grobów rodowych i stanowi cenne źródło wiedzy o bogactwie historycznym i kulturowym Wilna.
Ciekawostki:
Książka Stanisława Jundziłła: Początki botaniki
Wirtualna wystawa zdjęć: Józefa Czechowicza
Dzielnica: Zarzecze
Data otwarcia: 2 października 1810 r. (pierwszy pochówek), 14 października 1810 r. (poświęcenie cmentarza)
Architekt: Józef Poussier
Wielkość: 4,6 ha
