Cmentarz Bernardyński (lit. Bernardinų kapinės) to prestiżowe miejsce pochówku wielu pokoleń wilnian oraz największe skupisko grobów ludzi zasłużonych. Zlokalizowany jest w starej części miasta, na Zarzeczu, i przyciąga uwagę swoją atrakcyjnością oraz historycznym znaczeniem.
Słynny napis nad bramą cmentarza Bernardyńskiego, “Non omnis moriar” (“Nie wszystek umrę”), ma głęboki sens. Ten cytat z Horacego towarzyszy miejscom, gdzie egzystencja spotyka się z nieprzemijalnością. Przesłanie to podkreśla szacunek dla zmarłych i ich trwałe miejsce w pamięci.
Dłuższy czas cmentarz należał do kościoła św. Franciszka i Bernardyna i znajdował się przed kościołem św. Anny. W XVII stuleciu został przesunięty na zbocze za Wilejką i rozciągnął się aż do kościoła św. Bartłomieja na Zarzeczu. Oba te cmentarze dziś już nie istnieją.
Projektant cmentarza, Joseph Poussier, musiał dalekosiężnie myśleć, tworząc to miejsce. Po dwóch stuleciach kolejne pokolenia wilnian przychodzą do “ogrodu pamięci”, aby spacerować i odwiedzać groby zmarłych w Dniu Zadusznym, zostawiając zapalone znicze. Jego wizja sprawiła, że cmentarz stał się ważnym miejscem refleksji i pamięci.
Cmentarz zajmuje obszar 4,6 ha. Od strony północnej znajdują się dwa długie kolumbaria, które zawierają najstarsze pochówki. Sklepione nisze mają odpowiednią głębokość, aby umożliwić ustawienie i zamurowanie trumny. To architektoniczne rozwiązanie podkreśla historyczną wartość cmentarza.
Kaplica erekcyjna
W miejscu gdzie w 1810 r. odbyła się pierwsza msza, w 1949 r. wzniesiono inauguracyjną kapliczkę cmentarną w formie otwartych z czterech stron arkad na fundamencie. Cztery kolumny tworzą wolną przestrzeń, w której widoczna jest rzeźba ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. Prawdopodobnie pierwszym pochówkiem na cmentarzu był Antoni Skimborowicz.
Zarzeczańska nekropolia ma nieregularny, malowniczy układ parkowy, z swobodnie usytuowanymi nagrobkami. Zieleń w wybranych miejscach cmentarza pełni rolę dekoracyjną i symboliczną. Pagórkowaty teren, piękny starodrzew oraz stara brama z dzwonnicą dodają cmentarzowi wyjątkowego nastroju i uroku.
Obok wejścia na terenie cmentarza znajduje się dzwonnica na trzy dzwony (dziś nie zachowały się). W czasie powstania 1863 roku przechowywano w niej różne materiały i sprzęt powstańczy.
Na cmentarzu spoczywa wiele pokoleń wilnian oraz postaci zasłużonych dla Wilna, Litwy i Polski. Wśród nich są znani botanicy Józef i Stanisław Jundziłłowie, krytyk literacki Leon Borowski , który jako pierwszy dostrzegł geniusz Adama Mickiewicza, polski matematyk Franciszek Narwojsz, polski malarz Kanuty Rusiecki, ojciec fotografii wileńskiej Józef Czechowicz, fotograf Stanisław Filibert Fleury, artystka Maria Każyńska z mężem, właścicielem Teatru Wileńskiego Maciejem Każyńskim, pisarz Ziemiaństwa Wileńskiego Józef Olszański oraz Zofia Kadenacowa, starsza siostra Piłsudskiego. Te postaci tworzyły historię Wilna i narodu.
Cmentarz dzieli się na połowę zachodnią, starszą i przyłączoną w 1860 roku część wschodnią, nowszą. Szczególnie ważna jest Główna Aleja, prowadząca od bramy do centralnego miejsca cmentarza — kaplicy pogrzebowej (1825-1827). To ona stanowi ostatnią drogę zmarłego i podkreśla znaczenie tego miejsca jako przestrzeni pamięci i refleksji.
Najstarsze murowane pomniki powstały w połowie XIX wieku w formie klasycyzmu. Były bielone i malowane czerwienią i błękitem (ultramaryną). Znajdujemy tu wiele polnych głazów, płyt nagrobnych i obelisków. Bramy cmentarza otworzyły się dla grobów żołnierzy poległych w latach 1919-1920, partyzantów AK – 1944 roku..
Cmentarz ocalił grób Heleny Dzierżyńskiej – matki szefa NKWD Feliksa Dzierżyńskiego (w czasach sowieckich na grób przychodziły tłumy komunistów).
Kaplica cmentarna, zbudowana w 1825 roku z dobrowolnych ofiar, jest dominującym obiektem cmentarza. W podziemiach klasycystycznej kaplicy znajdowały się katakumby z 49 wnękami. W historycznych źródłach wspomniano, że kaplica miała dwa ołtarze: Ukrzyżowanego i Św. Maryi Dziewicy. Posiadała 10 okien oraz dwa ołtarze. Ściany zdobiło malarstwo iluzjonistyczne i figura Chrystusa Ukrzyżowanego. Wnętrze kaplicy było miejscem modlitwy, a msze odbywały się tu w piątki.
Po 1857 roku tereny nekropolii zarzeczańskiej poszerzono, co oznaczało drugi etap jej kształtowania. Aby ocalić cmentarz przed zamknięciem, 21 wysokiej rangi urzędników z parafii bernardyńskiej wystosowało list do cara Aleksandra II, co przyniosło efekty.
Cmentarz zdobią trzy kapliczki-mauzolea: Frejendów, Weimarnów i Grużewskich. Każda z nich ma swoją unikalną architekturę i historię, a jednocześnie wpisuje się w ogólny klimat nekropolii.
Jednym z najpiękniejszych pomników na cmentarzu jest “Anioł Pokoju” na grobie rodzinnym Maryniczów.
Zabytkowa i niezwykle piękna nekropolia została zamknięta dla pochówków w 1967 roku, w latach 90. XX wieku uznana za zespół zabytkowy, chroniony prawem.
Cmentarz Bernardyński, nazywany “ogrodem pamięci”, jest doskonałym przykładem dziewiętnastowiecznej nekropolii, odzwierciedlającym ówczesne kierunki artystyczne. Umożliwia poznanie tradycji grobów rodowych oraz stanowi cenne źródło bogactwa historycznego i kulturowego.
Ciekawostki:
Książka Stanisława Jundziłła: Początki botaniki
Wirtualna wystawa zdjęć: Józefa Czechowicza
Dzielnica: Zarzecze
Data otwarcia: 2 października 1810 r. (pierwszy pochówek), 14 października 1810 r. (poświęcenie cmentarza)
Architekt: Józef Poussier
Wielkość: 4,6 ha
