Językiem urzędowym Litwy jest język litewski. Należący do grupy języków wschodniobałtyckich, zachował najwięcej cech języka indoeuropejskiego. Naukowcy twierdzą, że jest on prawdopodobnie najbardziej archaicznym językiem rodziny indoeuropejskiej, swoistym muzeum pod otwartym niebem.
Historia piśmiennictwa litewskiego
Najstarsze zachowane teksty litewskie i zaczątki piśmiennictwa litewskiego pochodzą dopiero z XVI wieku i mają charakter sakralny.
Pierwszym znanym tekstem litewskim jest rękopis modlitwy “Tėve mūsų“ (pol. Ojcze nasz). Dokument znajduje się na liście dokumentów UNESCO “Pamięć Świata” i jest przechowywany w dziale rękopisów biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego jako świadectwo zachowania dziedzictwa dokumentacyjnego.
Kolebką litewskości była Mała Litwa (teren historycznych Prus). Właśnie tu rozmawiano w języku litewskim, a Królewiec stał się centrum życia intelektualnego Litwy litewskojęzycznej.
W 1547 r. w Królewcu wydano pierwszą drukowaną książkę po litewsku. Licząca 79 stronic książka ”Katechizmu proste słowa” (lit. Katekizmo prasti žodžiai) Marcina Mażwida (lit. Martynas Mažvydas) dała początek litewskiemu piśmiennictwu, gramatyce, poezji, muzyce. Pozostały jedynie 2 egzemplarze tej książki.
Jeden jest przechowywany w bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego, drugi – na Uniwersytecie Toruńskim w Polsce.
W roku 1595 Mikołaj Dauksza (lit. Mikalojus Daukša) wydaje “Katechizm”, w którym znalazły się dwa pierwsze kancjonały w języku litewskim (lit. lietuviški giesmynai). On też przełożył na język litewski “Katechizm” Jakuba Ledesmy i “Postyllę” Jakuba Wujka, dodając przedmowę – manifest patriotyzmu języka litewskiego.
Mikołaj Dauksza jako pierwszy użył definicji “tauta” (pol. naród) oraz jako jeden z pierwszych wypowiedział się za rozwojem literackiego języka litewskiego.
W 1620 roku na Uniwersytecie w Wilnie założono katedrę języka litewskiego, którą kierował Konstanty Szyrwid. Szyrwid, nazywany ojcem leksykografii litewskiej, wydał słownik polsko-łacińsko-litewski, napisał pierwszą postyllę litewską “punkty kazań” (lit. Punktai sakymų), używaną jako podręcznik języka litewskiego.
Po rozbiorach Rzeczypospolitej w roku 1795 Litwa pozostała w granicach Rosji i królestwa Prus (od 1871 r. częścią imperium Niemieckiego). W Wielkim Księstwie Litewskim, w różnych okresach, podstawowym językiem w sferach rządowych były łacina, język ruski, starobiałoruski czy polski, dlatego szlachta powoli straciła swoją litewskość.
Po litewsku rozmawiała jedynie wieś: powstawały pieśni i podania ludowe, śpiewano kołysanki i układano tzw. „raudos” (pol. żale). Przekazywano je z ust do ust, z pokolenia na pokolenie podczas świąt, pogrzebów i innych uroczystości. Do podtrzymania litewskości dążyły też część szlachty i duchowieństwo.
W połowie XIX wieku Georg Nesselmann, badacz folkloru litewskiego, który nazwał Litwinów Bałtami, zachęcał do jak najszybszego zbierania pieśni litewskich, bo, jego zdaniem, język i kultura litewska była zagrożona. Miał rację, gdyż w roku 1864 wprowadzono zakaz czcionki litewskiej (zakaz wydawnictwa w języku litewskim), a w 1893 roku zakaz posługiwania się językiem litewskim w miejscach publicznych oraz kształcenia dzieci w języku ojczystym.
Naród litewski, pozbawiony państwa, rozpoczął stopniowy powrót do języka i kultury przodków. Jak pisze Barbara Pawełko-Czajka, ”XIX wiek w obu częściach Litwy – Pruskiej i Wielkiej – stanowił przełom w rozwoju piśmiennictwa litewskiego”.
Duchowni walczyli o litewskość, odprawiając kazania w języku ojczystym i rozpowszechniając broszury. Mała Litwa była miejscem, skąd płynęły do Litwy impulsy w postaci setek pism i książek (gazety, modlitewniki, śpiewniki).
Inteligencja litewska chłopskiego pochodzenia, wykształcona na rosyjskich uczelniach, zaczęła manifestować swą odrębność narodową.
Jan Basanowicz (lit. Jonas Basanavičius) rozpoczął wydawanie litewskiego pisma “Aušra” („Jutrzenka”).
W języku litewskim zaczął wykładać Antoni Baranowski (lit. Antanas Baranauskas), Wincas Kudirka (lit. Vincas Kudirka), tłumacz III części „Dziadów” Adama Mickiewicza, napisał tekst litewskiego hymnu narodowego “Tautiška giesmė” (pol. „Pieśń Narodowa”).
W roku 1904 naród litewski odzyskał możliwość drukowania książek, prasy, jak również nauczania dzieci i młodzieży, modlenia się w języku litewskim oraz używania języka ojczystego w miejscach publicznych.
Wydarzenia historyczne spowodowały, iż Litwini nie mieli jedynego języka literackiego, ponieważ, w zależności od miejsca pochodzenia autora, język ten nabierał naleciałości regionalnych. Literatura i prasa, powstałe przed odzyskaniem publicznie dostępnego języka litewskiego, oddawane do druku w Królewcu i potajemnie przemycane przez granicę, były pisane albo w którejś z gwar litewskich, albo z wielką domieszką tego lub owego dialektu.
Ostatecznie jednolity literacki język litewski ukształtował się dopiero na początku XX wieku. Wynikiem starań wielu pisarzy i filologów litewskich było wydanie w roku 1922 „Gramatyki języka litewskiego” pióra Jonasa Jablonskisa (lit. Jonas Jablonskis). Językoznawca ostatecznie sformułował abecadło litewskie oraz jednolity literacki język litewski. Na podstawie tego dzieła były opracowywane współczesna gramatyka języka litewskiego, a abecadłem naród litewski posługuje się do dziś.
Język litewski dziś
W roku 1961 z inicjatywy Litewskiej Akademii Nauk powstała Państwowa Komisja do spraw Języka Litewskiego. Do dziś działająca instytucja, powołana do spraw regulacji norm i reguł jednolitego współczesnego literackiego języka litewskiego.
Komisja jest niezbędna, ponieważ, jak przed setkami lat, dzisiejsi Litwini (a zwłaszcza ludność wiejska) w zależności od miejsca pochodzenia posługują się swoją gwarą: mieszkańcy Żmudzi (lit. Žemaitija) – żmudzką, Dzukii (lit. Dzūkija) – dzukijską, Auksztoty (lit. Aukštaitija) i Suwalszczyzny (lit. Suvalkija) – auksztocką.
Oficjalnie język litewski dzieli się na dwie główne grupy dialektów: żmudzką (posługuje się nią około 25% Litwinów) i auksztocką, która zachowała więcej archaizmów (posługuje się nią około 75 % Litwinów).
Według danych statystycznych, język litewski jest obecnie językiem ojczystym dla 5 mln ludzi na całym świecie.
Alfabet litewski
Alfabet litewski składa się z 32 liter.
Są to: A a, Ą ą, B b, C c, Č č, D d, E e, Ę ę, Ė ė, F f, G g, H h, I i, Į į, Y y, J j, K k, L l, M m, N n, O o, P p, R r, S s, Š š, T t, U u, Ų ų, Ū ū, V v, Z z, Ž ž.
ą, ę, į, ų oznaczają dawne samogłoski nosowe, które w dniu dzisiejszym są wymawiane jako długie samogłoski ustne. Spółgłoski č, š, ž, są odpowiednikami polskich cz, sz, ż. Do końca XIX wieku zapisywano je tak, jak po polsku, później zamieniono je na spółgłoski zapożyczone z języka czeskiego.
Samogłoski ū i y oznaczają długie u oraz długie i. Litera e to tzw. wąskie e (lit. e siauroji) – oznacza dźwięk z grubsza pośredni między i a e. Natomiast litera ė jest wymawiana tak jak polskie e.
