Kontynuacja części pierwszej – Mendog (część I)
17 lipca 1251 roku w Mediolanie litewski książę Mendog otrzymał papieską zgodę na koronację z rąk papieża Innocentego IV (pod warunkiem przyjęcia chrztu). Papież wydał dwie bulle: jedna nakazywała biskupowi Chełmna koronację Mendoga na króla i wyznaczenie biskupa Litwy, druga bulla określała bezpośrednią podległość biskupa Litwy bezpośrednio papieżowi.
Papież polecił biskupowi Chełmna Henrykowi Heidenrykowi zbierać prałatów i zakonników. Miał ich wysłać do Litwy, by w imieniu papieża ukoronowli Mendoga katolickim wieńcem królewskim.
Mendog zyskał wiele korzyści. Został pierwszym królem Litwy oraz oddalił niebezpieczeństwo całkowitego uzależnienia bądź podbicia litewskiej ziemi przez inne państwo.
Koronacja Mendoga była reakcją na konkretną sytuację polityczną. Chodziło o rozbicie koalicji zawiąznej przeciw niemu.
Źródła historyczne nie dostarczają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, dlaczego koronacja Mendoga nastąpiła dwa lata po jego chrzcie. Możliwe, że w tym krótkim czasie koronowany władca nie zdołał jeszcze umocnić swego autorytetu wśród poddanych. Istnieje również przypuszczenie, że opóżnienie mogło być wynikiem rywalizacji i intryg pomiędzy arcybiskupstwami Rygi i Gniezna. Warto spomnieć, że w 1253 roku biskupem został wyświęcony Wit, który zrezygnował z urzędu dopiero w 1255 roku, a jego następca Chrystian objął biskupstwo dopiero w 1254 roku.
Nie ma całkowitej pewności co do tego, czy Mendog rzeczywiście został koronowany. Jeżeli jednak do tego doszło – to zdaniem litewskiego historyka Edwardasa Gudewicziusa (lit. Edvardas Gudevičius) -koronacja mogła mieć miejsce 6 lipca 1253 roku. Na pamiątkę tego wydarzenia dzień 6 lipca na Litwie jest obchodzony jako święto państwowe – Dzień Koronacji Króla Mendoga.
Miejsce koronacji Mendoga
Miejsce koronacji Mendoga zostaje kwestią nie wyjaśnioną, gdyż nie zachowały się wiarygodne źródła pisane.
W historiografii Istnieją trzy różne hipotezy, z których każda opiera się na domysłach i interpretacjach niepewnych przekazów. Miejscem koronacji Mendoga mógł być Nowogródek, który pełnił funkcję głównej siedziby władcy i był uznawany za faktyczną stolicę ówczesnej Litwy. Wersja ta była ogłoszona na stronach kronik i jest rezultatem rozważań historyka Mateusza Stryjkowskiego. Jej zwolennikami są historycy litewscy K. Jablonskis i Z. Ivinskis.
Istnieje duże prawdopodobieństwo, że drugim możliwym miejscem mogła być tak zwana “katedra Mendoga”, której pozostałości odkryto w podziemiach dzisiejszej katedry wileńskiej. Zwolennik wersji architekta Napoleonas Kitkauskas powołuje się na fakt znalezienia jej resztek w 1986 roku. Założenia próbuje oprzeć na dokumentach dyplomatycznych (list do papieża z 1388 roku).
Z kolei trzecia hipoteza zakłada, że koronacja odbyła się na dworze w Latawie (lit. Latava), wsi położonej w rejonie Onikszt (rej. Anikszczajskim (lit. Anykščių rajonas)).
U podstaw tej wersji legły nastepujące ustalenia: istnieje akt donacyjny z lipca 1253 roku, który wskazuje zarówno datę, jak i miejsce wydarzenia. W 1997 roku na tym obszarze odkryto grodzisko Latawa (lit. Palatavio piliakalnis). Zdaniem historyka litewskiego Tomasa Baranauskasa to właśnie Latawa jest wydaje się najbardziej realnym miejscem, w którym mogła odbył się koronacja władcy litewskiego.
Ceną, jaką Mendog musiał zapłacić za uzyskanie wsparcia w zdobyciu korony królewskiej, była utrata znacznej części terytorium — niemal połowy ziem litewskich. W 1253 roku Mendog podarował Krzyżakom Narduwę (lit. Nadruva, gdzie się znajdowało centrum religijne Romuva), połowę Dainawy (lit. Dainava lub Sūduva, gdzie mieszkało plemię Jaćwingów), w 1255 Selę (lit. Sėla, tereny dzisiejszej Litwy i Łotwy), Skalowię (lit. Skalva, znajdująca się po obu stronach dolnego brzegu Neris), a w 1259 roku Żmudź (lit. Žemaitija).
Królestwo Litwy 1253-1263
Mając zapewniony względny spokój od zachodu, Mendog potrafił go skutecznie wykorzystać do wzmocnienia swejego państwa. Rozbudował struktury władzy, wprowadzając sądy i nowoczesny system administracjyjny. W obiegu pojawiła się srebrna moneta, świadcząca o sile gospodarczej kraju. Zawierał sojusze z silniejszymi graczami na arenie międzynarodowej, a gdy ci tracili znaczenie – bez skrupułów je zrywał. Stosował zastraszanie, okrutność, intrygi i bezwzględność. Choć przyjął chrześcijaństwo, co miało zapewnić mu legitymizację w oczach Europy, oddalił się od narodu, czym wzbudził sprzeciw wielu litewskich elit.
W 1252 roku opanował Ruś Czarną. Pomimo wysiłków koalicji antylitewskiej, która próbowała złamać jego opór, Mendog – wspierany przez zakon krzyżacki – zdołał się obronić. Wkrótce koalicja rozpadła się, a w 1254 Daniel Halicki wraz z Towciwiłem zostali zmuszeni do zawarcia pokoju z królem Litwy.
Na mocy tego porozumienia, Ruś Czarna z Nowogródkiem jako lenno Litwy została oddana Romanowi Daniłowiczowi. Towciwił zaś wrócił do swego księstwa połockiego, Żmudź odłączyła się od Litwy i rządy w niej objął wkrótce syn Wykinta Treniota.
1260 roku król Litwy podpisał dokument, na mocy którego w razie jego śmierci oraz śmierci jego następców wszystkie ziemie miały przejść na własność Zakonu Inflanckiego. Tym samym zakon uzyskał formalne prawo do roszczeń wobec całego terytorium Litwy, co otwierło drogę do jego stopniowego przywłaszczania.
W tym samym roku (1260) odbyła się jedna z największych bitew XIII wieku – starcie zbrojne pod Durbe, w której oddziały Trejnoty i Żmudzini pokonali dwa zakony krzyżackie.
Sojusz z Zakonem Inflanckim nie był już Mendogowi potrzebny, więc po prostu się z niego wycofał. Powrócił do wiary przodków i zrzekł się chrześcijaństwa na rzecz pogaństwa.
Zawierając w 1261 roku sojusz ze Żmudzią, Mendog naraził się na kolejną wojnę z Zakonem. W sojuszu z Aleksandrem Niewskim spustoszył Mazowsze, podbił Ruś Czarną i wkroczył do Inflant.
W książce Mindaugasa Szapoki (lit. Mindaugas Šapoka) “Wielkie Księstwo Litewskie: próba nowego spojrzenia na punkty styczne polskiej i litewskiej pamięci historycznej” czytamy:
”Mendog był biegłym dyplomatą, człowiekiem utalentowanym i kreatywnym, który w krótkim czasie był w stanie pojąć tajniki zachodnioeuropejskiej dyplomacji oraz zdobyć zaufanie dworu papieskiego. Los pierwszego i jedynego króla litewskiego był tragiczny. W 1263 roku został wraz z dwoma synami zamordowany przez wrogów – zwolenników pogaństwa – co oznaczało, że kraj został bez sukcesora na królewskim tronie. Niemniej jednak Litwa jako twór polityczny utworzony przez Mendoga istniała nadal. 6 lipca, dzień koronacji litewskiego króla Mendoga, jest obecnie świętem państwowym na Litwie”.
W ogarniętej wojną Litwie doszło do zamachu na króla. “Latopis Ipatijewski” mówi, że został zamordowany 12 września 1263 roku razem z dwoma (spośród trzech) synami Ruklą (lit. Ruklys) i Repeką (lit. Rupeika) przez swego szwagra Dowmunta (lit. Daumantas).
Zdaniem historyka litewskiego Alwydasa Nikżentaitisa (lit. Alvydas Nikžentaitis):
“Formalnie Mendog został zamordowany za to, że po śmierci Marty zalecał się do żony innego księcia. Wiadomo jednak, że owe perypetie życiowe były wyłącznie pretekstem do zamordowania Mendoga. Mimo, że nie brakowało wśród książąt litewskich waśni, podstępstw i skrytobójczych morderstw, odpowiedzi na pytanie dlaczego zginął Mendog, należałoby szukać w magicznej kombinacji słów ”żądza władzy”.
Film Król Mendog (Władza) (lit. Karalius Mindaugas (Valdžia)
Po śmierci pierwszego króla litewskiego państwo nie rozpadło się, jednak Litwa utraciła statut królestwa.
Litewska szkoła myślenia historycznego różnie oceniana politykę Mendoga. Niemniej jednak pozostał on jedynym królem, którego miała Litwa. Był monarchą, który pierwszy związał swój kraj z chrześcijaństwem.
Warto wiedzieć:
Nie posiadamy autentycznej podobizny Mendoga – wszystkie portrety Mendoga oraz wielu innych wielkich książąt Litwy aż do Witolda są owocem fantazji malarzy.
Historycy mają podstawy do tego, by uważać, że Mendog nie mówił po litewsku, tylko prawdopodobnie w narzeczu Auksztoty.
Na Litwie istnieje premia żony Mendoga królowej Marty (lit. Mindaugo karalienės Mortos vardo valstybinė premija), która jest udzielana dla utalentowanych dzieci za osiągnięcia w dziedzinie twórczosci artystycznej (muzyki, sztuki, literatury). Jest przyznawana co roku 6 lipca w na króla Litwy.
Powyższy tekst jest kontynuacją części pierwszej – Mendog (część I)
