Kościół Świętego Ducha (lit. Šventosios Dvasios bažnyčia) to jeden z najwspanialszych przykładów późnegobarokowej architektury w Wilnie.
Historia tej świątyni sięga średniowiecza. Pierwszą drewnianą świątynię wzniesiono tutaj w XIV wieku. Budowla ta jednak nie przetrwała długo — została zniszczona podczas najazdu Krzyżaków.
W 1408 roku, za panowania Witolda Wielkiego, rozpoczęto jego odbudowę, a w 1501 roku, za panowania Aleksandra, kościół przekazano dominikanom.
Władca zaprosił dominikanów na Litwę i przekazał im nie tylko kościół, ale również cztery karczmy oraz cenne źródło wody (lit. Vingrių šaltinis), które w XVI wieku zasilało pierwszy scentralizowany system wodociągowy Wilna.
Z biegiem czasu bracia zakonni zrekonstruowali świątynię, a tuż obok zbudowali klasztor. Jak podają kroniki dominikańskie, w XVII w. mieszkało i pracowało tu około 60 zakonników. W klasztorze urządzono nowicjat, ogromną bibliotekę, aptekę z laboratorium, akademię duchowną.
Obecny późnobarokowy budynek kościelny wzniesiono w 1770 r. Architektem projektującym świątynię był działający w tym czasie w Wilnie Jan Krzysztof Glaubitz.
Ponieważ świątynia została wciśnięta pomiędzy zwartą zabudowę miejską oraz sąsiadujący budynek klasztoru, architekt Johann Christoph Glaubitz nie miał możliwości wzniesienia charakterystycznej dla wileńskiego baroku fasady z dwiema wieżami. Mimo tych ograniczeń zdołał nadać budowli imponujący wygląd. Osiągnął to, kończąc nawę główną oraz ramiona transeptu efektownymi, rokokowymi szczytami, a w miejscu przecięcia tych elementów wzniósł majestatyczną kopułę o wysokości 51 metrów, otoczoną elegancką, dwustopniową obudową.
Dzięki temu zabiegowi kościół widziany z pewnej odległości, np. w panoramie miasta z jednego ze wzgórz, jest jedną z najbardziej okazałych i charakterystycznych dla architektury wileńskiej budowli.
Ślad obecności i hojności dynastii Wazów, która aktywnie wspierała dominikanów w realizacji ich inwestycji w pierwszej połowie XVII wieku, przetrwał w jednym z architektonicznych detali. Pamiątką po tej protekcji jest portal usytuowany w łączniku pomiędzy klasztorem a kościołem — dziś stanowiący główne wejście do obu gmachów. Wzniesiony po roku 1748, został ozdobiony herbem dominikanów, a tuż nad nim, w rokokowym kartuszu, umieszczono pięciopolowy herb Rzeczypospolitej. W jego sercu znajduje się Snopek — herb dynastii Wazów, który przypomina o królewskich dobrodziejach.
Świątynia posiada także rozległe, tajemnicze, dwupiętrowe podziemia (Wilnianie nazywają je “Królestwem zmarłych”), w których spoczywa około 4000 zmarłych.
W 1934 r. podczas prac nad badaniem i porządkowaniem podziemi kościelnych przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego powstały krypty pogrzebowe. Pomimo wykonywanych prac podziemia nie zostały wtedy do końca uporządkowane, dokonano tego dopiero w roku 2012. Dostęp do podziemi jest obecnie niemożliwy.
Dzięki badaniom przeprowadzonym w 2022 roku odkryto unikalne, dwukondygnacyjne ceglane podziemia, które powstały po wielkim pożarze Wilna w 1610 roku. Ich układ prawdopodobnie odwzorowuje kształt pierwszej świątyni dominikanów z czasów Aleksandra Jagiellończyka. Odsłonięto również fragmenty fundamentów z tego okresu oraz ceglano-kamienny mur biegnący poprzecznie do kościoła, na głębokości około 4 metrów. Jednoznacznie potwierdzono istnienie dwóch poziomów podziemnych galerii. Dodatkowe skanowanie laserowe pozwoliło na uzyskanie dokładnego planu kościoła.
Kościół św. Ducha jest prawdziwym dziedzictwem architektury. Główny ołtarz przedstawia Trójcę Świętą: błogosławiący Bóg Ojciec jest umieszczony w górnej części ołtarza, Jezus na krzyżu w centralnej, a Duch Święty w postaci gołębicy na dole, nad tabernakulum.
Przy ołtarzu Jezusa Miłosiernego znajduje się ołtarz Świętego Rafała Kalinowskiego – polskiego karmelity, którego historia związała z kościołem św. Ducha.
Godna zauważenia jest m.in. ambona połączona w jedną całość z konfesjonałem. Nie sposób opisać bogactwa rzeźb, płaskorzeźb i ornamentyki kościoła, który posiada 16 obficie zdobionych marmurem ołtarzy i najstarsze na Litwie unikatowe barokowe organy autorstwa Adama Caspariniego, pochodzące z końca XVIII w. Organy są uznane przez międzynarodowych ekspertów za jedne z najbardziej imponujących w świecie. Historyczny instrument muzyczny grywa tylko okazyjnie, ponieważ od wielu lat trwają nad nim prace renowacyjne.
Prawdziwe swe piękno świątynia odzyskała w 1976 r. po renowacji oraz rekonstrukcji, którą kierował Ewaldas Purlis (lit. Evaldas Purlys).
W wileńskim kościele św. Ducha organizowane są międzynarodowe seminaria. W 1993 r. stał się on miejscem spotkania papieża Jana Pawła II z miejscowymi Polakami. Jest jedynym kościołem Wilna, gdzie msze św. odbywają się wyłącznie w języku polskim.
Język liturgii: polski
Ksiądz dyżuruje: I-VI 14:30-18:45
Msze św. dni powszechne: 15:00, 18:00
Msze św. w niedzielę: 8.00, 9.00 (dziec.), 10.30, 12.00 (młodzieżowa), 13.00, 18.00
Spotkanie papieża Jana Pawła II z polonią w kościele św. Ducha w Wilnie (1993.09.05)
