Wybudowany na Starym Mieście w latach 1469-1500 dla zakonu franciszkanów obserwantów (potocznie zwanych bernardynami) kościół Bernardyński jest wybitnym osiągnięciem wileńskiej architektury gotyckiej na skalę europejską. Głównym fundatorem świątyni był król Kazimierz Jagiellończyk.
Historia kościoła św. Franciszka i św. Bernarda w Wilnie
Pierwsza drewniana świątynia wybudowana w tym miejscu spłonęła w 1465 roku. Budowę nowego kamiennego kościoła rozpoczęli w 1469 roku sprowadzeni z Krakowa bernardyni. Na skutek popełnionych błędów konstrukcyjnych większą część kościoła należało przebudować. Pracami nad wzniesieniem kolejnego budynku kościoła w latach 1506-1516 kierował architekt gdański Michał Enkinger (twórca kościoła św. Anny w Wilnie).
Kościół Bernardyński był częścią muru obronnego miasta, miał charakter budowli obronnej. Do dziś możemy podziwiać 19 otworów strzelniczych i cztery wieżyczki w narożach. Zbudowany z czerwonej cegły budynek odznaczał się ogromnymi rozmiarami. Jest to największa budowla gotycka na Litwie (długość wynosi 42,2 m., szerokość 24 metry). Wnętrze kościoła halowe, trójnawowe. Centralna nawa jest dwukrotnie szersza od naw bocznych.
Mimo wielokrotnych przebudowań świątynia zachowała gotycki charakter. W 1579 roku nawy boczne otrzymały typowe dla późnego gotyku sklepienia gwiaździste, kryształowe i sieciowe. Celem takich sklepień było uzyskanie ciekawego efektu dekoracyjnego. Sklepienia gwiaździste przypominają kształtem gwiazdę. W sklepieniu sieciowym żebra diagonalnie przecinają się tworząc sieć, żeberka nie przenoszą ciężaru, a tylko dekorują powierzchnię sklepienia. W sklepieniach kryształowych (autorem których był Michał Enkinger) cegły ustawiało się kantami, dokładnie się tynkowało aby w efekcie powstało załamanie kryształowe.
Kościół wyróżnia się wysoką nawą główną (19 metrów). Arka centralna oddziela nawę centralną od chóru. Uroku całości dodają żelazne ażurowe gotyckie drzwi. W kościele znajdowały się jedne z najlepszych organów w Wielkim Księstwie Litewskim.
Gotyk stworzył absolutnie nowatorską architekturę, fantastyczną rzeźbę drewnianą, najważniejszym elementem której są rozbudowane ołtarze. W XVII wieku kościół posiadał 17 ołtarzy (większość z drewna klonowego). W XVIII wieku wyodrębniono ołtarz główny – na którym znalazła się figura Ukrzyżowanego Chrystusa i Święty Krzyż. W 1690 roku powstała ambona.
Ozdobą dużych okien i głównym elementem estetycznym wnętrza świątyni bernardyńskiej w Wilnie są śliczne witraże przedstawiające postacie świętych oraz sceny z Pisma Świętego. Fasadę kościoła zamykają trzy wieże.
Obok kościoła znajduje się dzwonnica oraz trzy kaplice: św. Michała (1600 r.), Trzech Króli (św. Flioriana w 1632 r.) oraz kaplicę Pana Jezusa w piwnicy.
W XIX wieku rosyjski architekt N. Czagin dobudował neogotycką dzwonnicę. Po stłumieniu powstania styczniowego w 1864 roku zakon bernardyński został skasowany, a świątynia stała się kościołem parafialnym.
W 1949 roku kościół zamknięto, przekształcono w magazyny Instytutu Sztuk Pięknych. Otwarto świątynię ponownie dopiero w 1994 roku.
W 1981 roku na ścianach wyłoniły się resztki pozostałości dawnych niszczejących fresk o tematyce biblijnej (ukrzyżowanego Jezusa – najważniejszej relikwii bernardynów) i motywami florystycznymi (winorośli, kwiatów polnych).
Klasztor bernardynów
Od stromy północnej przylegają do kościoła wzniesione w XV – XVI wieku zabudowania klasztoru bernardynów. W klasztorze znajdował się nowicjat, bogata biblioteka, skriptorium, w którym prawdopodobnie znaleziono najstarszy zachowany rękopis napisany w języku litewskim. Od 1605 roku działało tu seminarium franciszkańskie. Zakonnicy opiekowali się również dwoma klasztorami bernardyńskimi. Zakonnice żeńskiego klasztoru na Zarzeczu nie miały swego kościoła, toteż przychodziły się modlić do kościoła Bernardynów (przez most – galerię łączącą klasztor żeński z kościołem). Dla tych celów zbudowano w kościele drewniany balkon nad wejściem do kościoła.
W 1864 roku klasztor zamknięto, gmach został zamieniony na koszary armii carskiej.
Odnowa wnętrza kościoła
Od 2008 roku są prowadzone gruntowne prace przy odnowie wnętrza kościoła finansowane ze środków Unii Europejskiej oraz samorządu miasta Wilna. W efekcie tych prac konserwatorskich zostały odnalezione unikalne renesansowe malowidła ścienne z 1568 roku. Obecnie próbuje się przywrócić całości najbardziej zbliżoną do pierwotnej dekorację ścian i sklepień.
W czasie rekonstrukcji wnętrza odremontowano poddasze. 75 krętych schodów południowo – wschodniej wieży prowadzą na poddasze świątyni, gdzie można obejrzeć drewnianą konstrukcję dachu, otwory strzelnicze oraz niesamowity widok na Wieżę Giedymina i przepiękną panoramę stolicy Litwy.
Warto zwiedzić krypty pod świątynią, które były miejscem pochówku zakonników, księży, ofiar wojen i moru . Chowano w niezwykły sposób: nagie ciała zawijano w płótno i wypełniano ziemią.
W 2003 roku zbadano 6 spośród 20 krypt.
Obrazy kościelne
W ciągu kilkuset lat istnienia kościoła w jego wnętrzu nagromadzono wiele obrazów. Najbardziej znany jest obraz Objawienia Najświętszej Marii Panny (malarstwo deskowe), który upiększał kościół w XVIII wieku. Według jednej z legend obraz natchnął polskiego romantyka Adama Mickiewicza (który mieszkał nieopodal kościoła Bernardyńskiego) napisać “Hymn na Dzień Zwiastowania N.P. Maryi”. Obecnie obraz znajduje się w kaplicy bernardyńskiej kościoła św. Michała.
W lipcu 2013 roku do kościoła powrócił słynący z cudów, namalowany w latach 1760 – 1786 ołtarzowy obraz św. Dydaka, którego odnowienie sfinansował ród Rodowiczów, do którego należy Maryla Rodowicz. W kościele Bernardynów w Wilnie jej mama przyjmowała chrzest, a babcia śpiewała w chórze i brała ślub. Obraz umieszczono na odtworzonym ołtarzu św. Dydaka.
Kościół kryje w swoich murach jeszcze niejedną tajemnicę…
