Na podstawie: „Wilno. Przewodnik turystyczny, w opracowaniu Lucyny Dowdo.”, strona 99. Wydawnictwo polskie w Wilnie 2008. ISBN 978-9986-542-35-3.
Strona internetowa: magwil.lt
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy była pierwszą prawosławną świątynią w Wilnie. To tu początkowo przechowywano spoczywające dziś w wileńskiej cerkwi św. Ducha szczątki trzech wileńskich świętych — Antoniego, Jana i Eustachego, którzy W 1347 roku zginęli śmiercią męczeńską z rąk pogan.
Na fasadzie budynku umieszczona jest marmurowa tablica, która głosi, że cerkiew św. Mikołaja jest najstarszą w Wilnie i w związku z tym, w odróżnieniu od innych noszących imię tego patrona, zwana jest wielką. Z napisu wynika, że w 1350 roku, na miejscu dawnej drewnianej, wzniosła ją druga żona księcia Olgierda – Julianna, księżna twerska.
W 1514 roku książę Konstanty Ostrogski za zgodą uzyskaną od króla Zygmunta I cerkiew przebudował, a raczej zbudował praktycznie od podstaw, gdyż w tym czasie budynek prezentował dość opłakany stan. W ten sposób W mieście powstała właściwie nowa świątynia św. Mikołaja Cudotwórcy — patrona strapionych, podróżnych i kupców, który cieszył się wielkim poważaniem u chrześcijan różnych konfesji. Odtąd cerkiew prawie przez stulecie była największą prawosławną świątynią w Wilnie, jej działalności nie zakłócał fakt, że wiodącą religią na Litwie był katolicyzm.
Jednak W 1609 roku cerkiew przekształcono w świątynię unicką. 1 sierpnia tego roku metropolita unicki Ignacy Pociej, który celebrował tu pierwsze nabożeństwo w obrządku grekokatolickim, omal nie przypłacił tego życiem. W drodze powrotnej do rezydencji zaatakował go szablą młody wyznawca prawosławia ze świty zamożnego wileńskiego mieszczamna. Biskupa uratował przed śmiercią gruby łańcuch od zawieszonego na piersi krzyża, który złagodził cios szabli.
Do połowy XVIII wieku cerkiew tak mocno obrosła dobudówkami, ze od ulicy stała się prawie niewidoczna. W latach 1747 – 1748 świątynię mocno nadwątliły pożary, tym niemniej pozostawała, jako kosćiół unicki, czynna do 1827 roku.
Do rąk prawosławnych cerkiew powróciła W 1839 roku. Do jej gruntownej odbudowy przystąpiono w 1865 roku. Zbiórkę na rekonstrukcję prowadzono w Rosji, pod protekcją cara Aleksandra II. Autorem projektu przebudowy był też Rosjanin — profesor petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych A. Riezanow.
Wówczas do świątyni dobudowano kaplicę Michała Archanioła, wewnątrz której możemy podziwiać wykonaną W Petersburgu piękną mozaikę z wizerunkiem patrona. Na bocznych ścianach widnieją ikony w rzeźbionych w dębie ramach. Dolną wewnętrzną część kopuły kaplicy zdobią Wizerunki świętych aniołów. Nad wejściem do kaplicy umieszczono cytat z księgi proroka Daniela wzywający pomocy Michała Archanioła.
W głównej części świątyni też dokonano zmian. W oknach umieszczono witraże, w głównym — ołtarzowym — przedstawiający Zbawiciela. Gruntownie odrestaurowano wieżę dzwonnicy. Na fasadzie cerkwi, tuż nad głównym wejściem, umieszczono fresk z Wizerunkiem Mikołaja Cudotwórcy, zaś środkową część dzwonnicy ozdobiono wizerunkiem prawosławnego świętego Aleksandra Newskiego.
W tej postaci cerkiew przetrwała praktycznie do czasów obecnych. Następnego kapitalnego remontu doczekała W latach 60. XIX wieku, zaś u schyłku XX wieku przeprowadzono jej remont kosmetyczny, w 2000 roku odrestaurowano freski Mikołaja Cudotwórcy na fasadzie budynku. Obecnie cerkiew jest czynna.
