Dawna Litwa miała bogate tradycje, o których współcześnie pamięta się coraz mniej. Zima od wieków była czasem szczególnym, a jej przesilenie, w którym dzień zaczynał się powoli wydłużać, miało ogromne znaczenie w kulturze ludowej. Obchody Świąt Przesilenia Zimowego były głęboko zakorzenione w rytuałach pogańskich, które później stopniowo przechodziły transformację pod wpływem chrześcijaństwa, które przybyło na Litwę bardzo późno. Przybyło z dwóch różnych stron: ze Wschodu oraz z Zachodu. Właśnie to połączenie dawnych, pogańskich tradycji z chrześcijańskimi elementami stworzyło unikalny charakter grudniowych świąt, w którym mieszają się starodawne obrzędy z nowoczesnymi zwyczajami, przeszłość z teraźniejszością. Dzięki temu litewskie Boże Narodzenie wyróżnia się niepowtarzalnym klimatem, pełnym symboliki i znaczenia.
Zimowe przesilenie wyznacza początek czasu rytuałów i świątecznych obrzędów, kiedy to zgodnie z odwiecznym rytmem natury światło triumfuje nad ciemnością. To symboliczne narodziny nowego słońca, które na chwilę zatrzymuje się na swojej drodze, by następnie ponownie rozpocząć wędrówkę na północ. W dawnych epokach ludzie celebrowali ten moment z radością, witając powracające światło. Uczty, pieśni i tańce miały wzmacniać siłę słońca i zapewniać pomyślność w nadchodzących dniach.
Teliawel – Kowal, który wykuł Słońce
Słowiańska redakcja kroniki powszechnej (Chronographía) Jana Malalasa z 1261-1262 roku wspomina mit o Sowiju, który ustanowił zwyczaj palenia wśród Litwinów. Z tym zwyczajem związane były ofiary składane Teliawelowi (Kowalowi), który wykuł Słońce. Opowieści o kowalu, który wykuł Słońce i rzucił je na niebo, zanotowano również podczas wypraw folklorystycznych. W Dzukii zachowały się bardzo stare rytuały, które sięgają XIII–XIV wieku, które mają korzenie w micie o uwolnieniu Słońca, obecnym w średniowiecznych źródłach historycznych. Ich źródło sięga wspólnej kultury indoeuropejskiej sprzed około pięciu tysięcy lat. W ramach tych rytuałów odbywały się inicjacje dziewcząt, obrzędy weselne i tańce. W pieśniach śpiewanych w Dzukii w okresie Adwentu i Świąt Bożego Narodzenia pojawia się dziewięciorogi jeleń z płonącymi rogami, a kowale – ci sami, którzy wspomniani są w kronikach XIII-XIV w. – biją młotami. W opowieści tej pojawiają się dwaj przeciwnicy: Kowal, związany z jeleniem, oraz Czarny Kudłacz, kojarzony z wilkiem lub niedźwiedziem. Równocześnie w mitologii wyzwalana jest dziewczyna, która łączy się ze Słońcem lub kwiatem owocowego drzewa.
Powracające Słońce pieśni przedstawiają symbolicznie jako kobietę z koroną z pereł. Rogaty jeleń w kolędowych pieśniach to jeden z najstarszych obrazów, symbolizujących porę roku oraz Słońce. Słońce to „złota kula”, a także „róża” rozkwitająca w bożonarodzeniowy poranek. W okresie między Bożym Narodzeniem noszono obraz Słońca – „gwiazdę”. W bożonarodzeniowy poranek grano na trąbkach (skudučiai).
Kalėdos – odrodzenie życia w cyklu natury
Okres najciemniejszych dni roku to czas, kiedy świat wydaje się pogrążony w zimnie i ciemności. W tym czasie czeka się na powrót Słońca, które ma rozproszyć mrok i chłód. To właśnie wtedy odbywają się główne obrzędy religijne związane z Nowym Rokiem. Powrót Słońca ma swoje korzenie w kosmicznych wyobrażeniach, które stanowią podstawę rytuałów związanych z początkiem. Obrzędy związane z przesileniem zimowym są wyrazem tych pradawnych wierzeń.
“W litewskich obrzędach związanych z Kalėdos (Bożym Narodzeniem), zawarty jest głęboki symbolizm odrodzenia i przejścia. Nazwa „Kalėdos” pochodzi od czasownika „kalti” (kłuć, kuć), co ma wskazywać na moment, gdy życie w przyrodzie jest jakby „kute” lub „zamyka się” w zimie, aby ponownie ożywić się wiosną. Okres ten symbolizuje moment przełomu – koniec jednego cyklu i początek nowego. Podobnie jak ziarna, które przed wykiełkowaniem „umierają”, aby dać początek nowemu życiu, tak i Kalėdos oznacza moment, kiedy życie, choć w zimowym uśpieniu, zaczyna na nowo wzrastać, a wszystko wraca do życia, odradza się. Był to czas przejście między starym a nowym rokiem, świętowano przełom – koniec starego roku i początek nowego, co miało również symbolizować „odrodzenie” przyrody.”
Kalėdos, poza chrześcijańskim znaczeniem, były czasem związanym z obrzędami oczyszczenia, rytuałami przywracania równowagi w naturze oraz modlitwami o pomyślność na nadchodzący rok.
Kutia
Kutia to nazwa Wigilii przed Bożym Narodzeniem. To też nazwa potrawy Kutia (lit. Kūčios), która była najważniejszą rytualną potrawą świąteczną (przygotowanej z gotowanych ziaren pszenicy słodzonej miodem). Potrawa odzwierciedlała śmierć i odrodzenie. Ziarno, które jest zasiewane w ziemi, umiera, a potem rodzi nowe życie w postaci rośliny. Taki symbolizm wskazuje na ciągłość życia – cykliczną naturę śmierci i odrodzenia. Badacze są zgodni, że danie to pierwotnie było przeznaczone dla dusz przodków. Większość potraw wigilijnych pochodziła nie z ogrodu, lecz z lasu – grzyby, dzikie jagody, z przestrzeni nieziemskiej, obcej, która w tradycyjnej kulturze rytualnej była postrzegana jako przestrzeń tamtego świata.
Przodkowie Litwinów spożywali Kutię na cmentarzach, oddając hołd zmarłym, co miało znaczenie nie tylko religijne, ale również wspólnotowe. Poza tym część ziaren była przekazywana ubogim, jako dar odrodzenia i nadziei na lepsze dni. Rytuały te wyrażały zrozumienie dla cyklu życia, który jest nierozerwalnie związany z naturą i przemianami świata. Obrzędowe jedzenie karmiło, łącząc śmierć, życie i nadzieję na przyszłość.
W relacjach jezuitów z 1611 roku z kolegium w Krożach zapisano, że podczas Bożego Narodzenia przygotowywano również bezbożne ofiary dla zmarłych. Co ciekawe, w tamtym czasie nie obchodzono jeszcze powszechnie katolickiej Wigilii.
Ważny rytuał ustawienia snopka zboża (javų pėdas) symbolizował dwa zbiory: przeszły i przyszły. Zboże, podzielone na dwie części, miało pełnić funkcje magiczne. Kluczowym elementem obrzędów było również odganianie złych mocy oraz zabezpieczanie domostwa i pól przed niepowodzeniami. Magiczne kręgi i rytuały wykonywane wokół domów i pól miały na celu neutralizowanie złych energii oraz otwieranie drogi do pomyślności.
Wieprzowina odgrywała ciekawą rolę w świątecznych tradycjach. W domach luterańskich jedzono ją podczas Wigilii, gdyż nie przestrzegano postu. W domach katolickich nie była spożywana, lecz pełniła symboliczną funkcję. Analiza etnolożki P. Dundulienė ukazuje, że wieprzowina, zwłaszcza ryjek (knyslė), symbolizowała płodność i urodzaj, łącząc się z rytuałami agrarnymi i zapewniając obfitość na kolejny rok.
Kalėda to postać folklorystyczna
Najstarsze litewskie postacie związane z Bożym Narodzeniem miały charakter zoomorficzny, a ich liczba wynosiła dwanaście. Kalėda chodził w towarzystwie licznej grupy przebierańców. Postać Kalėdy wyłania się z folkloru Dzukii, gdzie wciąż żyje w opowieściach i pieśniach. Prawdziwe informacje o Dziadku Kaledzie pochodzą dopiero z XIX wieku.
Litewski Kalėda to własna postać folklorystyczna. Ubierał na siebie wywrócony kożuch, przepasany był ręcznikiem, z przyklejoną brodą z konopi, czasami z przytwierdzonym garbem na plecach, z kijem i worku. Przychodząc, pukał kijem do drzwi.
W pieśniach ludowych Kalėda jawi się jako postać pełna barw i przepychu. Przybywa z dalekich stron na siwych rumakach, ciągnąc nowy wóz, którego koła mogą być złote, żelazne albo gliniane. Jego bat, wykonany z rzemieni lub delikatnego jedwabiu, podkreśla wyjątkowy charakter podróży. Ubrany w kolorowe buty, Kalėda przywozi ze sobą rozmaite dary: grube plastry słoniny, kije kiełbas, worki pełne orzechów.
W późniejszych XX-wiecznych tradycjach bożonarodzeniowych z dawnej grupy przebierańców zachowała się jedynie pojedyncza maska. Mogła ona przedstawiać na przykład żurawia, konia-siwego, niedźwiedzia, kozła lub bardziej nietypowe postacie, takie jak „dadulis” (dedulis) czy „czarny kudłaty”. Istnieje teoria, że zarówno bożonarodzeniowi, jak i zapustni (Užgavėnės) przebierańcy w maskach symbolizują litewski mit o uwolnieniu Słońca oraz noworoczne rytuały przywracania ładu w świecie, które są poświadczone w źródłach historycznych. Właśnie Kalėda, utożsamiany z Teliawelem – boskim kowalem jest centralną postacią mitu o wyzwoleniu Słońca (kluczowym elementem tradycji pogańskich), ponieważ łączy w sobie elementy kosmiczne, religijne i społeczne. Jego istotą jest odzyskanie światła i życia w okresie najkrótszego dnia w roku. Uwolnienie Słońca było więc postrzegane jako przywrócenie ładu, nie tylko kosmicznego, ale i społecznego – dającego nadzieję na obfitość, plony, pomyślność i ochronę przed złem.
Litewska etnolożka Irena Čepienė twierdzi, że tradycja kolędowania bożonarodzeniowych przebierańców jest pozostałością rytuałów sięgających czasów przedchrześcijańskich, które wiązały się z wizytami kapłanów. Kalėda nie obdarowywał materialnymi prezentami, lecz błogosławił domy, a jego słowom przypisywano magiczną moc. Aby wzmocnić ich oddziaływanie, kąty w domach obsypywano zbożem, co stanowiło ofiarę dla domowych bóstw oraz symboliczny akt zasiewu. Sam Kalėda otrzymywał podziękowania za swoje odwiedziny i życzenia, a on i jego świta byli obdarowywani jedzeniem lub innymi darami.
Przebierańcy, odwiedzając domy sąsiadów, ciągnęli ze sobą kłodę (drewniany pień, kłodę). Ta tradycja najdłużej przetrwała na Żmudzi. Podczas ciągnięcia bierwiona śpiewano pieśni i uderzano w niego kijami lub kołatkami, a następnie radośnie go palono, traktując jako symbol zła i ciemności. Zdaniem Norberta Vėliusa, obrzęd ciągnięcia kłody przedstawiał rytualne poświęcenie mitycznej postaci symbolizującej stare lata oraz narodziny nowego roku.
Po przyjęciu chrześcijaństwa przez Litwę w XIV wieku część pogańskich obrzędów została wchłonięta przez liturgię bożonarodzeniową, co stworzyło niezwykłą mieszankę świątecznych tradycji. Wigilijny stół był pełen postnych potraw, które miały symbolizować oczekiwanie na nadejście światła – narodziny Chrystusa, a także dziękczynienie za zakończenie najciemniejszego okresu roku.
Współczesność
Współczesna postać Świętego Mikołaja jest późnym tworem i ma niewiele wspólnego z tradycyjną kulturą etniczną. Obecnie w Litwie popularna postać Santa Klausa, pochodząca z amerykańskiej kultury, lub fiński Święty Mikołaj, to nic innego jak połączenie germańskich tradycji etnicznych, chrześcijańskiego Świętego Mikołaja oraz współczesnej kosmopolitycznej kultury komercyjnej reklamy.
Kutia nie należy do tradycyjnych dań wigilijnych na Wileńszczyźnie. Region ten słynie z kilku charakterystycznych potraw, takich jak śliżyki – drobne, słodkie kulki z postnego ciasta z makiem, oraz podsyta – zupa przygotowywana na bazie tartego maku i miodu. Drożdżowe pierogi na Litwie zwykle smaży się w głębokim tłuszczu.
Tradycje związane z przesileniem zimowym na Litwie wciąż żyją, choć mają nieco inny charakter. Jednak pamięć o dawnych obrzędach, łącząca wierzenia pogańskie z chrześcijańskimi, wciąż jest obecna w sercach Litwinów, przypominając o nieprzerwanej więzi z przeszłością i rytmami natury.
Bibliografia:
1. Vytautas Lukšas, Saulės vadavimo apeigos, “Siaures atenai” 2012 11 02
2. Atvažiuoja Kalėdos, Vilnius, 2000, str. 18
2. Dundulienė Pranė, Lietuvių etnologija. Vilnius, 1991.
4. Dundulienė Pranė, Lietuvių šventės: tradicijos papročiai ir apeigos. Vilnius, 1991.
5. Vyšniauskaitė Angelė, Mūsų metai ir šventės. Kaunas, 1993.
6. Norbertas Vėlius. Mitologinė švenčių semantika. Vilnius, 1989, str. 9-10.
