Kościół św. Ducha (lit. Šventosios Dvasios bažnyčia) jest najwspanialszym wileńskim zabytkiem późnego baroku.
Historia kościoła jest bardzo bogata. Pierwszą świątynią wzniesioną w tym miejscu był drewniany kościół za czasów Litwy pogańskiej w roku 1323.
Po pierwszym pożarze w tym miejscu powstała nowa kamienna budowla w stylu gotyckim, zbudowana w roku 1408 za czasów Wielkiego Księcia Witolda.
Kolejne pożary spustoszyły świątynię, w 1501 r. kościół, staraniem króla Aleksandra Jagiellończyka, został starannie odbudowany oraz przekazany dominikanom. Władca sprowadził na Litwę dominikanów i oddał im w posiadanie nie tylko kościół, lecz także cztery karczmy oraz ważne źródło wody (lit. Vingrių šaltinis), które w XVI w. było używane w pierwszym scentralizowanym wodociągu Wilna.
Z biegiem czasu bracia zakonni zrekonstruowali świątynię, a tuż obok zbudowali klasztor. Jak podają kroniki dominikańskie, w XVII w. mieszkało i pracowało tu około 60 zakonników. W klasztorze urządzono nowicjat, ogromną bibliotekę, aptekę z laboratorium, akademię duchowną.
Obecny późnobarokowy budynek kościelny wzniesiono w 1770 r. Architektem projektującym świątynię był działający w tym czasie w Wilnie Jan Krzysztof Glaubitz.
Ponieważ dom Boży jest jak gdyby wciśnięty między zwartą zabudowę ulicy oraz budynek klasztoru, Glaubitz nie mógł wznieść typowej dla wileńskiego baroku dwuwieżowej fasady. Imponujący efekt uzyskał przez zakończenie nawy i transeptu rokokowymi szczytami, a na przecięciu nawy i transeptu usadowił wysoką na 51 metrów kopułę z dwustopniową obudową.
Dzięki temu zabiegowi kościół widziany z pewnej odległości, np. w panoramie miasta z jednego ze wzgórz, jest jedną z najbardziej okazałych i charakterystycznych dla architektury wileńskiej budowli. Od strony ulicy widoczny jest jedyny rokokowy portal z herbem Rzeczypospolitej i rodziny Wazów.
Świątynia posiada także rozległe, tajemnicze, dwupiętrowe podziemia (Wilnianie nazywają je “Królestwem zmarłych”), w których spoczywa około 4000 zmarłych.
W 1934 r. podczas prac nad badaniem i porządkowaniem podziemi kościelnych przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego powstały krypty pogrzebowe. Pomimo wykonywanych prac podziemia nie zostały wtedy do końca uporządkowane, dokonano tego dopiero w roku 2012. Dostęp do podziemi jest obecnie niemożliwy.
Kościół św. Ducha jest prawdziwym dziedzictwem architektury. Główny ołtarz przedstawia Trójcę Świętą: błogosławiący Bóg Ojciec jest umieszczony w górnej części ołtarza, Jezus na krzyżu w centralnej, a Duch Święty w postaci gołębicy na dole, nad tabernakulum.
Przy ołtarzu Jezusa Miłosiernego znajduje się ołtarz Świętego Rafała Kalinowskiego – polskiego karmelity, którego historia związała go z kościołem św. Ducha.
Godna zauważenia jest m.in. ambona połączona w jedną całość z konfesjonałem. Nie sposób opisać bogactwa rzeźb, płaskorzeźb i ornamentyki kościoła, który posiada 16 obficie zdobionych marmurem ołtarzy i najstarsze na Litwie unikatowe barokowe organy autorstwa Adama Caspariniego, pochodzące z końca XVIII w. Organy są uznane przez międzynarodowych ekspertów za jedne z najbardziej imponujących w świecie. Historyczny instrument muzyczny grywa tylko okazyjnie, ponieważ od wielu lat trwają nad nim prace renowacyjne.
Prawdziwe swe piękno świątynia odzyskała w 1976 r. po renowacji oraz rekonstrukcji, którą kierował Ewaldas Purlis (lit. Evaldas Purlys).
W wileńskim kościele św. Ducha są organizowane międzynarodowe seminaria. W 1993 r. stał się on miejscem spotkania papieża Jana Pawła II z miejscowymi Polakami. Jest jedynym kościołem Wilna, gdzie msze św. odbywają się wyłącznie w języku polskim.
Język liturgii: polski
Kościół otwarty: 7.00 – 10.00 i 14.00 – 19.00; ks. dyżuruje: 7.00 – 9.00 i 15.00 – 19.00
Msze św. dni powszechne: 7.00, 7.30, 15.00, 18.00
Msze św. w niedzielę: 8.00, 9.00 (dziec.), 10.30, 12.00 (młodzieżowa), 13.00, 18.00
Spotkanie papieża Jana Pawła II z polonią w kościele św. Ducha w Wilnie (1993.09.05)
