Poniższy tekst jest wstępem do serii tekstów o władcy litewskim Giedyminie.
Następne części:
1. Wielki książę litewski Giedymin
2. Polityka wewnętrzna Giedymina
3. Polityka zewnętrzna Giedymina
1. Centralizacja i umocnienie władzy książęcej
Kontynuując dzieło króla Mendoga, Giedymin stworzył podwaliny państwa na gruncie litewsko-ruskim.Głównym celem jego polityki wewnętrznej było umocnienie i konsolidacja zjednoczonego państwa litewskiego,czemu służyć miał rozwój gospodarczy. Monarcha umocnił i scentralizował feudalną władzę wielkoksiążęcą. Za jego czasów wytworzyła się wczesna (wojenna) monarchia feudalna, ostatecznie ukształtowała się dwudziestoosobowa rada książęca (lit. Didžiojo kunigaikščio taryba).
Wielki książę litewski był nominalnym właścicielem wszystkich ziem,mógł darować włości bojarom lub osadnikom,kontrolował zarządzanie ziemią. Był on również najwyższym sędzią.Prawa pisanego na Litwie jeszcze nie znano, opierano się na prawie zwyczajowym. Ważnym źródłem praw był sam wielki książę – najwyższy sędzia. Administracja i sąd nie były rozdzielone, ciwunowie i namiestnicy sprawowali funkcję sędziów na podległym im terytorium. Tradycja prawa zwyczajowego nie przeszkodziła w stworzeniu swoistego systemu prawnego, który w późniejszych źródłach nazywany jest prawem litewskim. Obok niego na ziemiach ruskich działało tak zwane prawo ruskie. Centralna administracja państwowa nie była jeszcze oddzielona od urzędników dworskich. Skarbiec państwa i skarbiec władcy były ze sobą połączone i zarządzał nimi jeden skarbnik. Pojawiali się kolejni urzędnicy państwowi, którzy dbali nie tylko sprawy dworskie, np. stajenny musiał troszczyć się zarówno o stajnie dworskie, jak stadniny w całym państwie. Służba wasalna była organizowana według norm Prawdy Ruskiej.
Fenomen Wielkiego Księstwa Litewskiego polegał na tym,że niewielki ilościowo naród litewski ujarzmił obce etnicznie ziemie i utworzył ogromne państwo, które w owym czasie
stało się jednym z największych w Europie wschodniej.
Dawne księstwa dzielnicowe dysponowali odmiennymi walutami.Monarsze litewskiemu udało się przeprowadzić reformę pieniężną. Giedymin przywiązał litewski system pieniężny do grosza czeskiego, który był najpopularniejszą monetą obiegową i przeliczeniową w środkowej Europie.
2. Listy Giedymina – wyrazem polityki Wielkiego Księstwa Litewskiego
Zachowało się 6 kopii listów Giedymina (spisanych w języku łacińskim w latach 1323-1324) napisanych w Wilnie do różnych wystawców: do papieża Jana XXII, do franciszkanów i dominikanów miast Saksonii, do rzemieślników i kupców w niemieckie Hanzy. Władca państwa pogańskiego informował świat chrześcijański o korespondencji skierowanej do stolicy Apostolskiej, prosił o przyjęcie Litwy na łono Kościoła.
Listy były pisane przez zakonników i to rzutuje na ich treść. Zostały podyktowane minorycie Henrykowi we własnej kancelarii książęcej. Ich tłumaczeniem na język niemiecki i łaciński zajmowali się kronikarze Bertold i Henryk. Według panujących zwyczajów władca wymagał, by ich pierwopis przesyłano z miasta do miasta, a kopie wywieszano na drzwiach kościołów.
Z korespondencji Giedymina, adresowanej do całego świata chrześcijańskiego, dowiadujemy się o świątyniach wzniesionych przezeń w Wilnie i Nowogródku, o dążeniu do zapewnienia katolikom warunków zachęcających do osiedlania się na terytorium Litwy.
Odnośnik: Wikipedia
Władca litewski obiecywał stworzyć dogodne warunki do rozwoju miast, handlu i rzemiosła. W tym celu Giedymin przeniósł stolicę z Kiernowa do Trok, później zaś do Wilna, które stanie się nowym centrum politycznym i stałą stolicą monarchii.
Listy o charakterze publicznym zawierały program rozwoju gospodarki, były kampanią reklamową, zachęcały kupców i rzemieślników (CHOĆ BEZ WIĘKSZEGO POWODZENIA) do Wilna, gdyż zawierały obietnicę uwolnienia osadników od ceł, myta i poborów na dziesięć lat. Co więcej, swobodę wyjazdu i wjazdu rzemieślnikom: szewcom, kowalom, kamieniarzom, płatnerzom, złotnikom, solarzom.
Listy Giedymina są źródłem niezwykle cennym, gdyż w jednym z nich, wysłanym w dniu 25 stycznia 1323 roku do papieża Jana XXII, spotykamy pierwszą wzmiankę o mieście Wilnie, które nazwę swą Vilna wywodzi od rzeki Wilny lub Wilni.
Monarcha wierzył, że z napływem nowych sił ożywi się gospodarka, rozwiną się progresywne technologie. Giedymin miał zamiar otworzyć kraj dla chrześcijan, zawrzeć traktat z Rygą i Zakonem Inflanckim i otworzyć trakt z zachodu na Litwę do Pskowa i Nowogrodu. To otworzyłoby drogę w głąb Litwy i na Ruś całej Hanzie i kupcom zamorskim co nie było na rękę Zakonowi, który traciłby prawa do Litwy na podstawie nadań cesarskich i na podstawie darowizny Mendogowej.
W nowo powstających miastach litewskich wyodrębniała się również warstwa rzemieślników, którzy specjalizowali się, odchodzili od pracy na roli i zaczęli produkować na potrzeby rynku. Świadczą o tym odkryte w Wilnie i Kiernowie osady zamieszkałe przez wyspecjalizowanych rzemieślników (obróbka kości i kory brzozowej, kaletnictwo i in.).
Koresponcencja demaskuje grabieżce cele polityki Zakonów, wyjaśnia krzywdy doznane z ich strony. Krzyżacy nacierały na ziemie litewskie z dwóch stron: z północy (od strony Niemna) i z południa (od strony Dźwiny (jęz. łot. Dauguva)). 2 października 1323 roku doszło do podpisania trójstronnej umowy z Giedyminem z jednej strony oraz Zakonem, biskupem ryskim, jego kapitułą oraz Rygą z drugiej. Rok później dokument został zatwierdzony przez papieża. Było to częściowym sukcesem dyplomacji litewskiej i dało czteroletni okres pokoju. Działający do 1328 roku traktat położył kres izolacji dyplomatycznej Litwy oraz umożliwił stosować prawo ryskie względem przybywających na Litwę osadników.
Listy Giedymina są pierwszym oficjalnym dyplomatycznym przesłaniem Litwy do świata katolickiego, pomnikiem piśmiennictwa (jednym z pierwszych zachowanych dokumentów Wielkiego Księstwa Litewskiego) oraz źródłem historii państwa litewskiego. Ukazują zmianę jaka nastąpiła w poglaładcy litewskiego na chrześcijaństwo, dodawały otuchy katolikom, przybywającym do państwa Giedymina.
3. Ryga sprzymierzeńcem Litwinów
Litwini stali się sojusznikami Rygi w walce z Zakonem. Ryga nabrała nowej siły, została najważniejszym punktem spotkań arcybiskupstwa, a także jednym z najbardziej rozbudowanych portów nad morzem Bałtyckim. W 1282 roku Ryga została jednym z członków Hanzy (związku miast handlowych Europy Północnej powstałego z inicjatywy kupców i miast niemieckich), nie była uznawana przez Zakony.
W 1322 roku magistrat Rygi wysłał list do Giedymina, z prośbą uchylenia się od zawarcia umowy z Zakonami bez zgody arcybiskupa i miasta Rygi.Sojusz Giedymina z Rygą był korzystny dla obu stron, gdyż dawał możliwość wspólnie stawiać opór Zakonom. Giedymin zaproponował kupcom hanzeatyckim szlak handlowy na Litwę nie tylko przez Rygę ale i przez polskie Mazowsze. Za czasów Giedymina i Olgierda trasy te dopiero powstawały. Kontaktom handlowym przeszkadzały jednak ciągłe działania wojenne.
4. Monarchia wojskowa
Trwałość władzy wielkich książąt litewskim w średniowieczu nie mogła zostać zapewniona bez poparcia warstwy wojskowej. Brak wojowników był największym problemem Giedymina, gdyż rycerstwo jako stan społeczny jeszcze się nie wytworzyło, a sytuacja potrzebowała silnej organizacji wojennej do zdławienia waśni między kunigasami litewskimi. Władca państwa stał czele wszystkich kampanii wojskowych podejmowanych w imieniu Wielkiego Księstwa Litewskiego – monarchii mającej charakter wojskowy, kościec której stanowiła dobrze zorganizowana duża drużyna wielkoksiążęca. Składała się ona z bojarów książęcych (nie posiadali ziemi), których dobrobyt zależał od zdolności monarchy zdobywać nowe ziemie i trofea oraz otrzymywać dochody od zdobytych ziem.
Reforma wojskowa Giedymina miała na celu umocnić i zmodernizować wojsko, odbudować potęgę polityczno-militarną, stworzyć linię obronną potrzebną do odparcia Krzyżaków oraz budowę sieci zamków kamiennych wzdłuż linii Troki, Wilno, Miedniki, Grodno, Lida, Krewo, Miadzioł (białoruskie miasto ros. Мядель). Nie architektura sakralna jak w chrześcijańskiej Europie, a architektura wojskowa z jej spuścizną w postaci murowanych zamków była ważniejsza na ziemiach potężnego księstwa litewskiego.Zamek połączył funkcję domu zamkowego (ze stale zamieszkałą załogą zamku) z funkcją obronną.
W wojsku pojawił się urząd koniarza (hodował i doglądał konie dla stadnin wielkiego księcia).
Pomiędzy poszczególnymi ziemiami rozległego państwa istniały znaczne rozbieżności dotyczące reguł służby wojskowej. Litwini przejmowali najważniejsze wynalazki wojskowe i od Krzyżaków i od Rusinów. Wojsko nie posiadało jednolitego uzbrojenia, każdy wojownik samodzielnie szykował broń, mógł ją kupić, otrzymać w prezencie lub zdobyć podczas wyprawy wojennej.
Podstawą uzbrojenia był hełm, tarcza, włócznia, miecz, szabla, łuk. Najpopularniejszym rodzajem broni była kopia mająca 2 metry długości. Artylerii jeszcze nie było, w WKS zaistniała ona dopiero od końca XIV wieku.
Ważnym wynalazkiem wojskowym w dziedzinie uzbrojenia obronnego była specyficzna litewska odmiana tarczy (chroniąca dłoń i sylwetkę wojownika) tak zwana “lietuviška pavisa”. Nie zachowała się unikalna jej konstrukcja. Było to czworokątne uzbrojenie zwężające się ku dołowi, wykonane z drewna pokrytego skórą.W centrum takiej tarczy znajdowały się zgrubienia zmiękczające uderzenie. Do końca XV wieku wykorzystywały ją formacje piesze i kopijnicy.
5. Tworzenie hierarchii dynastycznej
Do końca XIV wieku w Wielkim Księstwie Litewskim panowała ustawiczna dwuwładza – diarchia – równość dwóch wyższych stanowisk, kiedy rządzący książę dzieli się władzą z innym członkiem dynastii (bratem, synem) i wybiera następcę (co wywodzi się z wojennego charakteru monarchii).Władza wielkiego księcia była dziedziczona. Zasady dziedziczenia trudno jest jednak ustalić. Etniczna Litwa (Auksztota i Dzūkija) pozostawały domeną wielkiego księcia litewskiego.
Małżeństwa dynastyczne w średniowieczej Litwie były swoistym kontraktem politycznym.Aby umocnić zawarte układy, Giedymin wydawał swe córki za władców innych krajów – znaczących książąt Rusi, Moskwy, Tweru, Suzdala. Wielki książę był genialnym strategiem. Potrafił wykorzystać sytuację panującą na terenie Złotej Ordy i dzięki swojej zręczności zdobyć oraz przyłączyć szereg ziem do Litwy. Sukcesy dyplomatyczne pomogły mu uniknąć wielu wojen.
Odnośnik: “Historia Litwy”. Współautorzy: Alfonsas Eidintas, Alfredas Bumblauskas, Antanas Kulakauskas, Mindaugas Tamošaitis. Wydawnictwo: Eugrimas, 2013. ISBN 6094371623, 9786094371622.
6. Dwukrotna nieudana próba chrztu Litwy
Możnowładca zrozumiał, że w ówczesnej Europie jest miejsce tylko dla chrześcijańskich państw. Celem rządów Giedymina było zatrzymanie ekspansji Zakonów niemieckich na etniczne ziemie litewskie. Władca rozpoczął zabiegi dyplomatyczne mającą na celu zdemaskowanie prawdziwych zamiarów Krzyżaków.
Kiedy granice Wielkiego Księstwa Litewskiego przesuwały się na wschód, mimowolnie państwo stawało się bogatsze o nowe tereny i prawosławną ludność na nich. Stojąc na granicy dwóch światów: chrześcijańsko-rzymskiego i grecko-bizantyjskiego, państwo litewskie starało się wygrywać antagonizmy między tymi dwoma kościołami. Rządząc państwem dwuetnosowym (narodów jeszcze wtedy nie było) i dwureligijnym (pogańscy Bałtowie i chrześcijańscy Słowianie), Giedymin próbował zachowywać równowagę między dwiema siłami.
Historyk litewski Mindaugas Šapoka pisze:
”W XIV wieku Wielkie Księstwo Litewskie stało się jednym z największych i najpotężniejszych państw w Europie. Wraz z przyłączeniem ruskich ziem prawosławnych Litwa stała się obszarem – lub „kulturowym pomostem” – znanym z tolerancji dla kultury wschodnio-bizantyjskiej i zachodnio-łacińskiej. Litewscy władcy pozostali poganami przez długi czas i odsuwali próby konwersji na chrześcijaństwo, chociaż było to przedmiotem troski papieży rzymskich i cesarza Karola IV oraz królów Polski i Węgier. … Ciągłe wojny utrudniały rozwój ekonomiczny Litwy.”
Rozumiejąc jednoczącą i rozdzielającą siłę religii, Giedymin próbował wyjść z dotkliwej izolacji drogą chrztu etnicznej Litwy, gdzie istniało pogaństwo.Na wschodzie kraju,gdzie panowało prawosławie, utworzył metropolię podległą Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Dwojakość sytuacji polegała na tym, że przyjmując chrzest Litwa byłaby zaliczana do grona państw chrześcijańskich i uzyskałaby ochronę przed najazdami niemieckimi. Przyjęcie chrztu nie miało zasadniczego znaczenia w Wielkim Księstwie Litewskim, na skutek istnienia ogromnej przewagi ilościowej i kulturalnej ludności ruskiej nad litewską (więcej niż 4/5 mieszkańców stanowili wówczas chrześcijanie obrządku greckiego).
W 1317 roku papież wysyła list do Giedymina z propozycją przyjęcia chrztu. Giedymin zwleka z odpowiedzią. Dopiero w 1322 roku,w kontekście bezustannego i wciąż narastającego zagrożenia ziem etnicznie litewskich ze strony Zakonu, władca odpowiada papieżowi, powiadamiając, że jest skłonny przyjąć chrzest, ponieważ jego ojczyzna ma bronić się przed Zakonem. Bez chrztu było niemożliwie, przyjęcie zaś bez czyjegoś pośrednictwa było wtedy jeszcze przedwczesne.
Zapowiedź przyjęcia chrztu była zwykłą dyplomatyczną propagandą, bowiem Wielkie Księstwo Litewskie w tym czasie nie było od wewnątrz rozdarte sprzecznościami wewnętrznymi (jak było to za czasów panowania Mendoga).
Jako dowód mądrości litewskiej należy uznać sposób podchodzenia do partnera (w tym wypadku Rusi), z którym ma się współżyć: szanowanie jego wiary, języka i tradycji. Giedymin odznaczał się niezwykłą tolerancją: zatrudniał w swojej kancelarii skrybów, 5 jego synów było chrześcijanami, chętnie fundował kościoły, w jego otoczeniu było wielu prawosławnych bojarów. Sam pozostawał zaś przy pogaństwie, składał ofiary Perkunowi i innym bożkom pogańskim.
Giedymin w jednym z listów do papieża mówi:
„Niech Polacy wyznają wiarę wedle swego obrządku, Rusini według swego, my według swego, a wszyscy mamy jednego Boga”. W tej wielkiej wyrozumiałości leżała właśnie siła Litwy. Tylko przy pomocy tolerancji można było tak duże tereny przyłączyć.
Narzucanie Wielkiemu Księstwu Litewskiemu chrześcijaństwa siłą oznaczałoby podporządkowanie wiernych biskupom niemieckim albo papieżowi. Książę postanowił więc przyjąć chrzest bez pośrednictwa niemieckiego.
Zdaniem litewskiego historyka Zenonasa Ivinskisa, Giedymin rozważał o chrzcie ogólnikowo. Księstwo bardziej potrzebowało pokoju ze strony Zakonu, neutralności, wyjścia z izolacji międzynarodowej niż chrztu. Najpierw jednak władca litewski obiecał papieżowi przyjęcie katolicyzmu z rąk Rygi, która też walczyła z Zakonem o wolność.
Zakony na wszelki sposób próbowały przeszkodzić temu.Ich szpiedzy porwali pieczęć na wysłanym liście do papieża, by papież zwątpił iż jest to korespondencja od Giedymina. W ten sposób Krzyżacy wygrali na czasie, przekupili feudałów żmudzkich,którzy mieli sprzeciwić się przyjęciu chrztu w pogańskiej Żmudzi. Proponowali nawet Giedyminowi 1000 marek łapówki.
Państwu litewskiemu zagrażała niestabilność, dlatego w 1324 roku, gdy kolejni wysłannicy Rzymu znów przybyli – wielki książę litewski wyparł się obietnicy przyjęcia chrztu,a winę zwalił na pomyłkę tłumacza.Warunkiem przyjęcia chrztu była konieczność zachowania niezależności Wielkiego Księstwa Litewskiego, czego nawet papież dać nie mógł.
Dla etnicznej Litwy pogańskiej chrzest byłby aktem burzenia struktury kultowej, a odrzucenie pomocy wielu bogom mogło budzić lęk wśród pospólstwa. Motywem działania Giedymina mogła być również obawa przed możliwymi zawirowaniami z prawosławnymi wiernymi wewnątrz kraju.
Dyplomatyczna walka Giedymina poniosła fiasko.Pielgrzymi nie jechali do pogańskiej Litwy.Doprowadzenie do zawarcia pokoju i przyjęcia chrztu nie zależało od władcy litewskiego.Gospodarzem sytuacji nadal pozostawał Zakon. Napaści Krzyżaków stały się jednak na tyle uciążliwe, że w 1341 roku Giedymin ponownie powraca do idei chrztu państwa, próbując przyjąć go z rąk czeskich franciszkanów, którzy przybyli z misją. Ta próba również się nie powiodła.
Powyższy tekst jest wstępem do serii tekstów o władcy litewskim Giedyminie.
Następne części
1. Wielki książę litewski Giedymin
2. Polityka wewnętrzna Giedymina
3. Polityka zewnętrzna Giedymina
