Poniższy tekst jest wstępem do serii tekstów o władcy litewskim Giedyminie.
Następne części:
1. Wielki książę litewski Giedymin
2. Polityka wewnętrzna Giedymina
3. Polityka zewnętrzna Giedymina
Litwa w pierwszej połowie XIV wieku znajdowała się w niełatwym położeniu geopolitycznym. Pozostawała państwem niezależnym od Złotej Ordy, sąsiadowała z rozbitą na dzielnice Polską i rozdrobnionymi księstwami ruskimi, które przeżywały kryzys po upadku autorytetu Kijowa i rozpadzie państwa Rurykowiczów na drobniejsze księstwa.
Państwo litewskie nie mogło biernie oczekiwać na bieg wydarzeń. Będąc odosobnioną wysepką w otoczeniu katolicko-prawosławnym, Wielkie Księstwo Litewskie musiało prowadzić politykę ofensywną.
1. Poszukiwanie zasobów na wschodzie do walki na zachodzie
Ówczesna Litwa upatrywała w Rusi znaczne źródła dochodu do skarbca monarszego.
Wyprawy łupieskie stawały się racją bytu wypraw wojennych. Ekspansywność Litwy była warunkiem egzystencji i przetrwania.
W pierwszej połowie XII wieku w skład ziem litewskich weszły Grodno, Nowogródek, Słonim, Wołkowysk.
Za czasów panowania Mendoga dołączono ziemię połocką.
Giedymin wcielił w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) rozległe ziemie ruskie. Ziemie przyłączone były drogą pokojową i zbrojną, poprzez zawarcie małżeństw dynastycznych. Po zdobyciu Wołynia i Włodzimierza w roku 1319 Giedymin przyłączył w 1320 roku Kijów i Witebsk, Mińsk – 1326, Turów i Pińsk w 1336, Podole, Połock – 1327, zajął wszystkie ziemie ruskie od Putywla do Morza Czarnego.
Oprócz ziem ruskich pod koniec panowania Giedymina w składzie WKL znalazło się całe terytorium obecnej Białorusi, poza Mohylewem i Mozyrzem.
Giętka polityka zagraniczna Giedymina była bodźcem do ożywienia gospodarki kraju:
wznoszono miasta, rozwinął się handel, umacniała się władza centralna księstwa. Ceną za rządy w księstwach ruskich było przyjęcie prawosławia.Giedymin płacił tę cenę,zgadzając się na chrzest potomków.
2. Ekspansja Wielkiego Księstwa Litewskiego na Wschód
Pod koniec XII wieku Ruś została podzielona na około 70 niezależnych księstw. Między 1234 a 1240 rokiem cała Ruś (poza Nowogrodem) znalazła się pod panowaniem imperium mongolskiego – tak zwanej Złotej Ordy – nastawionej generalnie na podboje.
Księstwa ruskie były zdemoralizowane przez tatarskie jarzmo. Imperium zaś mongolskie stale się kurczyło. W 1359 roku doszło do ostatecznego rozbicia państwa Czyngis – Chana.
Złota Orda, kontrolowała politykę wewnętrzną Rusi poprzez nakladanie jarłyku poszczególnym książętom. Już od połowy XIV wieku Złota Orda zaczęła dzielić się na samodzielne chanaty. Chanowie krymscy prowadzili politykę lawirowania pomiędzy Polską a Rosją. Raz sprzyjali Rzeczypospolitej pustosząc ziemie ruskie, innym razem stawali się sprzymierzeńcami Rosji najeżdżając Polskę. Jednakże pozycja Tatarów słabła, natomiast dążenia książąt moskiewskich do zjednoczenia Rusi nabierały siły. Na przeszkodzie realizacji tych dążeń stanęła rozwijająca się potęga Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod wpływem którego znalazły się dawne zachodnie ziemie Rusi Kijowskiej, w tym – Kijów.
Dzięki rozsądnej dyplomacji państwu Giedymina udało się uniknąć wielkich bitew ze Złotą Ordą.
Zdobycie wpływów w rozbitej politycznie,skłóconej,słabej i uzależnionej od Złotej Ordy Rusi-dawało możliwość zapewnienia Litwie zasobów. Droga pokojowa podboju Rusi polegała na obsadzaniu tronu książętami litewskimi, którzy przechodzili na prawosławie i zachowywali lokalne zwyczaje. Dla Rusi zaś zwierzchnictwo litewskie stanowiło ochroną przed Tatarami.
Księstwo Twerskie i Nowogród Wielki korzystały z litewskiego wsparcia, przeciwstawiając się Moskwie. Początkowo w walce o tytuł wielkiego księcia włodzimierskiego przewagę miał Twer (posiadało jarłyk). Jednak Moskwa nie dała za wygraną i rozpoczęła długotrwałą wojnę.
W 1327 wybuchł majdan w Twerze, tłum mieszkańców wymordował wojska mongolskie, część z nich paląc żywcem. Ostatecznie szalę zwycięstwa na stronę Moskwy przechylił Iwan Kalita (1325-1340), który stłumił powstanie w Twerze przeciwko Tatarom i w 1328 roku został wielkim księciem włodzimierskim.
Właśnie Księstwo Moskiewskie pod rządami Iwana Kality, który zjednoczył ziemie ruskie, było głównym konkurentem tworzącego się Wielkiego Księstwa Litewskiego w rywalizacji o wpływy na ziemiach ruskich.
W 1328 r. Księstwo Moskiewskie zawarło unię z Wielkim Księstwem Włodzimierskim. W wyniku czego oba kraje połączyły się tworząc Wielkie Księstwo Moskiewskie.
Nim wyłoniła się Moskwa, bardziej liczył się bogaty Wielki Nowogród.
Republika Nowogrodzka – jedno ze znaczniejszych średniowiecznych państw ruskich, była wolnym i niezależnym państwem ze stolicą w Nowogrodzie Wielkim.Nowogród pełnił rolę pośrednika w wymianie towarów pomiędzy Bizancjum, księstwami ruskimi i Europą Zachodnią. Republika kupiecka była jednocześnie w sferze zainteresowań Litwy, księstwa twerskiego i moskiewskiego. Wykorzystując tę rywalizację Nowogród zbliżał się to do Moskwy, to znów do Litwy.
Iwan Kalita otrzymał jarłyk na Nowogród, nowogrodzianie jednak nie przyznali tego i nie wpuścili go do miasta. Mieszkańcy Nowgorodu sprzeciwiali się sojuszowi Moskwy z Litwą i przekupili Giedymina. Zaoferowali mu wielki Wielki Północny Szlak Futrzany (oddając bez walki część ziemi nowogrodzkiej).
Książęta litewscy działali na przyłączonych ziemiach nie zwalczając istniejącej tam samoistności, odbudowywali miasta i zamki. Właśnie dlatego po raz pierwszy w historii Nowogrodu w 1333 roku na stolec książęcy zaproszono nie potomka Rurykowiczów, a syna Giedymina – Narymunta.
Z kolei Giedymin przeciwstawiał się polityce scalania ziem ruskich pod berłem księstwa Moskiewskiego (które później stanie się nowym ośrodkiem władzy na Rusi).
Po wycofaniu Tatarów, Moskwa nie przejęła pod swe skrzydlo całej Rusi. Następnie Królestwo Polskie uzyskało Księstwo Wołyńskie z miastem Lwowem, a resztę księstw ruskiсh podporządkowali sobie władcy litewscy (na zasadzie feudalnej).
Wielkie Księstwo Litewskie przeradza się w państwo litewsko-ruskie. Rozmawiano, modlono się, pisano i czytano po rusku. Etniczna ludność litewska stanowiła niewielki procent i używała języka ojczystego tylko w mowie. Ówczesne elity litewskie posługiwały się językiem ruskim (na Litwie język litewski zyskał status języka literackiego dopiero w XIX wieku).
Ruscy poddani trzymali pod kontrolą handel i rzemiosło. Poziom cywilizacyjny mieszkańców Rusi Zachodniej był o wiele wyższy od poziomu plemion litewskich. Kultura ruska przenikała do etnosu bałtyckiego. Etniczna litewskość egzystowała raczej na peryferiach.
Wilno nabiera cech miasta ruskiego z ludnością tegoż pochodzenia. Budują się ortodoksyjne cerkwie, położone w reprezentacyjnych punktach przestrzeni miejskiej. Po lewej stronie dzisiejszej ulicy Pilies (Zamkowej) na Starówce Wileńskiej tworzy się osobna dzielnica ,nazywana “ ruskim miastem”,skupiająca wyznawców prawosławia .
Wielkie Księstwo Litewskie – wskutek przyłączenia zachodnich i południowych ziem ruskich, stanowiło jednolity skomplikowany mechanizm, tak zwane państwo skrawkowe. Było ono zlepkiem różnych księstw. Wysoka kultura ruska stworzyła podstawy do istnienia i funkcjonowania Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej fazie jego istnienia.
W 1331 roku, kiedy władca litewski pomógł Łokietkowi zwyciężyć pod Płowcami, moskiewski kniaź Iwan Kalita zawarł pokój separatystyczny z Giedyminem. Pokój ów był potwierdzony małżeństwem jego syna Symeona z córką Giedymina – Augustą. Jednakże powyższe nie przeszkodziło Iwanowi Kalicie w roku 1336 skierować swoje wojska na ówczesne posiadłości Giedymina – Inflanty (część obecnej Łotwy) i ziemię nowogródzką. Od czasów Giedymina Litwa miała swego wielkiego kniazia litewskiego i ruskiego, zwierzchnika wszystkich kniaziów.
W skład Wielkiego Księstwa Litewskiego nie weszli: Prusowie, Kurszowie, Żmudzini (do XV wieku wrogowie Zakonu), Złota Orda i Moskowia.
3. Poszukiwanie wiarygodnych sojuszników i tworzenie koalicji antykrzyżackiej
Z zachodu zagrażał Litwie Zakon Krzyżacki, który szerząc chrześcijaństwo mieczem, próbował zagarnąć terytorium Litwy i odizolować ją od Europy. Chcąc powstrzymać Krzyżaków i zachować na wschodzie swój stan posiadania, do którego pretendowało wzmazniające się Księstwo Moskiewskie, Litwa musiała zawrzeć sojusz z Polską.
Giedyminowi udało się stworzyć koalicję przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Wiarygodnymi sojusznikami były Ryga, Nowogród, Psków oraz Polska. Jednakże Polska konkurowała o wpływy na Rusi. Wspólne zagrożenie dla Polski i Litwy ze strony zakonu krzyżackiego oraz chęć otrzymania wolnej drogi na Zachód, skłoniło władcę litewskiego do zawarcia w 1322 roku umowy antykrzyżackiej z księciem Mazowsza.
Natomiast w 1325 roku, po licznych starciach, zawarto układ obronny.
Antykrzyżackie przymierze pomiędzy Giedyminem i Władysławem Łokietkiem było pierwszym sojuszem polsko-litewskim. Zostało ono przypieczętowane małżeństwem królewicza polskiego Kazimierza z córką władcy litewskiego Aldoną (która na chrzcie przyjęła imię Anna). Ślub odbył w katedrze wawelskiej 16 października 1325 roku.
Oddając pomorze Zakonowi, Wielkie Księstwo Litewskie znalazło sojusznika w Polsce. Na mocy porozumienia Litwini przekazali stronie polskiej jeńców wojennych, przeprowadzili rozmowy wstępne dotyczące przyszłej chrystianizacji państwa litewskiego. Ów sojusz z Polską pomógł zabezpieczyć zachodnie granice Litwy.
Nowo zawarte przymierze chrześcijańskiej Polski z pogańską Litwą zostało źle odebrane w świecie wyznawców Chrystusa. To właśnie z powodu Litwy, Łokietek dał się wplątać w otwarty konflikt z Krzyżakami. Sojusz Polski z Litwą doprowadził do wspólnych wypraw wojennych, takich jak wyprawa do Brandenburgii w 1326 roku oraz na ziemię chełmińską w 1329 roku. Jednakże w roku 1330 doszło do pierwszego konfliktu między królem Łokietkiem i księciem Giedyminem.
Krucjata z 1328 roku na Litwę pod hasłem szerzenia wiary chrześcijańskiej zmusiła, związanego z nią sojuszem króla Łokietka, mimo dojrzewającego konfliktu polsko-litewskiego, udzielić pomocy militarnej państwu litewskiemu. W konsekwencji doprowadziło to do wojny polsko-krzyżackiej, w której główną rolę odegrała zwycięska bitwa pod Płowcami w 1331.
Sojusz polsko-litewski nie trwał długo. W 1333 roku Łokietek umiera.
4. Potyczki z Krzyżakami
W latach 1317 i 1329 Litwinom udało się odeprzeć niszczycielskie najazdy oddziałów krzyżackich zarówno z Prus, jak i Inflant. W okresie swego panowania Giedymin zwracał szczególną uwagę na wzmocnienie granic księstwa, budując i umacniając nowe zamki warowne: w Kiernowie, Lidzie, Wilnie, Trokach.
W 1320 roku w okolicach Miednik zostały rozbite podstawowe siły Zakonu. Niejednokrotnie wojsko Giedymina kierowało odwetowe wyprawy łupieskie na ziemie państwa zakonnego (1318, 1320), w 1322 na ziemię estońską, biskupstwo w Tartu, a w 1323 roku na Kłajpedę.
W latach 1323-1324 Litwa przejęła inicjatywę w walce z Krzyżakami. Jednak w latach trzydziestych zjednoczone siły rycerzy krzyżackich i króla czeskiego zniszczyły najbardziej znaczący zamek na Żmudzi – Pilėnai – przejmując przez to inicjatywę w walce.
Zaczęto opracowywać dobrze zaplanowane operacje wojskowe oraz sporządzać przemyślane umowy, jak na przykład w roku 1328 zawarto pokojową i handlową umową z Inflantami.
Jednakże w latach 1329-1332 Zakon Krzyżacki znów całą siłą zaatakował Wielkie Księstwo Litewskie i jego sojuszników.
Przyjmując do swego państwa nowe ziemie, Giedymin zapewniał ich mieszkańcom zachowanie starych tradycji, nie wprowadzania nowych, respektowanie miejscowego prawa feudałów, mieszczan i duchowieństwa, samodzielność podczas zawierania umów handlowych. W taki sposób udało mu się, w olbrzymim terytorialnie państwie,z wieloma milionami poddanych, utrzymać w posłuszeństwie podbite ludy i wykorzystać je do własnych celów. W tym wyrażała się mądrość i dalekowzroczność polityki Giedymina.
Powyższy tekst jest wstępem do serii tekstów o władcy litewskim Giedyminie.
Następne części
1. Wielki książę litewski Giedymin
2. Polityka wewnętrzna Giedymina
3. Polityka zewnętrzna Giedymina
