15 sierpnia to jedno z najważniejszych świąt maryjnych w katolickim kalendarzu Litwy, mające korzenie sięgające czasów przedchrześcijańskich, nawet V wieku. Istotą święta jest błogosławieństwo roślin i podziękowanie za urodzaj – wszak to one były pierwszym pokarmem człowieka.
W kraju o silnych katolickich tradycjach dzień ten jest wolny od pracy i obchodzony z wielką czcią, szczególnie na wsi i w miejscach pielgrzymkowych. Litwa w Zielną rozbrzmiewa muzyką, śmiechem i zapachem świeżych ziół. Celebracja wyrasta z dwóch korzeni – pogańskiego i chrześcijańskiego. Dawniej 15 sierpnia kobiety zbierały dojrzałe plony i zioła, składając je w ofierze Matce Ziemi jako wyraz wdzięczności za urodzaj i opiekę.
Po przyjęciu chrześcijaństwa święto to zyskało nowy wymiar – zostało powiązane z Wniebowzięciem Najświętszej Maryi Panny. Według legendy, po śmierci Maryi apostołowie czuwali przy jej grobie. Święty Piotr miał wówczas ujrzeć, jak Matka Boża zostaje wzięta do nieba. Gdy otworzono grób, jej ciała już w nim nie było – pozostały jedynie pachnące kwiaty. Stąd właśnie wywodzi się zwyczaj święcenia wiązanek z ziół, kwiatów i kłosów, które wierni przynoszą do kościoła w dniu Zielnej. Symbolizują one wdzięczność za plony, opiekę Matki Bożej oraz mają służyć jako ochrona przed nieszczęściami w nadchodzącym roku.
W tradycji chrześcijańskiej Litwy Maryja została ogłoszona patronką ziemi i wszelkiej roślinności, stąd ludowa nazwa święta – Matka Boska Zielna. W tym dniu błogosławi się wianki, które dawniej dziewczęta plotły z dziewięciu różnych roślin. Poświęcony w kościele wieniec miał chronić gospodarstwo i zapewnić obfite plony.
Najważniejszym atrybutem Zielnej pozostaje bukiet – strażnik domostwa przed gromami i żywiołami, a jednocześnie symbol pełni życia. Układanie takich wiązanek było zwyczajem głęboko zakorzenionym w kulturze. Ich skład ściśle określano: musiały zawierać wszystkie dary lata – kłosy świeżo zebranego zboża, barwne kwiaty, owoce i warzywa. Zgodnie z tradycją nie dodawano roślin pastewnych, przeznaczonych wyłącznie dla zwierząt.
Jak podaje litewski etnolog Libertas Klimka, klasyczna wiązanka na Zielną składała się z siedmiu elementów: czterech rodzajów zbóż (żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa), lnu, maku oraz polnych lub ogrodowych kwiatów. Każdy składnik miał własne, symboliczne znaczenie: zboże – sytość i dostatek, len – szczęście, mak – zdrowie, kwiaty – miłość, pszenica – chleb, owies – dostatek finansowy, jęczmień – piwo i radość biesiad.
Choć święto obchodzone było w całej Litwie, to w zależności od regionu wiązanki różniły się składem – w każdym miejscu wykorzystywano inne rośliny, charakterystyczne dla danej okolicy. Jednak tradycyjne bukiety nie były przypadkowe – musiały zawierać zioła lecznicze oraz kwiaty z przydomowych ogródków. W regionie Dzukii do wiązanek dodawano również warzywa (takie jak buraki, marchew), owoce, gałązki wiśni, w niektórych regionach konopie, a czasem nawet małą główkę kapusty. Z tego powodu w Dzukii Zielna bywa nazywana także Świętem Kapusty (Kopūstinė). Co ciekawe, warzywa wplecione w wiązankę po święcie dzielono między domowników i spożywano wspólnie – jako symbol wspólnoty i zdrowia. Dlatego bukiety na Zielną musiały być duże i obfite.
Bukiety złożone z ziół, kwiatów i kłosów, niesione do kościoła, od wieków symbolizują pełnię życia i ład świata. Tradycja przypisywała im wyjątkowe znaczenie – były nieodłącznym atrybutem uroczystości, otoczonym licznymi wierzeniami, a ich moc ochronna miała trwać jeszcze długo po zakończeniu obchodów. Po przyniesieniu do domu, zioła suszono i wykorzystywano w celach zdrowotnych: z ich naparów parzono herbaty dla chorych, okadzano umierających, a także zwierzęta przed wypasem – by były silne i zdrowe. Ziarnami z poświęconych bukietów obsiewano pola, wierząc, że zapewni to urodzaj. Istota święta polega więc na podziękowaniu Matce Boskiej za dary natury i plony, a także na zachowaniu kontaktu z naturą i tradycją przodków, którzy szanowali ziemię i jej owoce jako błogosławieństwo.
Według specjalistów z dziedziny etnografii, najważniejszą wartością tego święta jest wdzięczność – zarówno Bogu, Ziemi, jak i wszystkim, którzy przyczynili się do dobrego plonu, pomyślnego roku oraz wspólnoty.
Tradycyjnie organizuje się na Litwie jarmarki, które pełnią funkcję integracyjną – łączą mieszkańców, rolników, rzemieślników i turystów. W dniu Zielnej gromadzą się rodziny, krewni oraz sąsiedzi, by wspólnie cieszyć się jednością i bliskością. Istotnym elementem święta była także troska o potrzebujących – Litwini dzielili się nowym plonem z tymi, którzy mieli mniej i żyli w trudniejszych warunkach, okazując wsparcie i solidarność.
Jak mówi stare przysłowie: „Kto w Zielną bez bukietu przyjdzie, temu diabeł w dłoń ogon wetknie”.
