Znakiem rozpoznawczym Wilna, miasta o mieszanej strukturze wyznaniowej, są świątynie. Jedna z głównych cerkwi prawosławnych Wielkiego Księstwa Litewskiego Cerkiew św. Ducha (lit. Šv. Dvasios cerkvė) wraz z męskim monasterem prawosławnym wchodzi w skład zespołu klasztornego, który również dziś stanowi centrum życia społeczności prawosławnej oraz jest jednym z najważniejsztch zabytków miasta.
Bractwo Świętego Ducha
Grupa prawosławnych mieszczan w 1584 roku założyła bractwo cerkiewne Trójcy Świętej (św. Ducha), które w 1588 roku zostało podniesione do rangi bractwa stauropigialnego. To prawo przeszło później na monaster św. Ducha, dlatego wszystkie monastery w Litwie mu podlegały. Statut bractwa prawosławnych mieszczan pozwalał swobodnie zarządzać monasterem oraz cerkwią (początkowo cerkwią Trójcy Świętej, później cerkwią św. Ducha). Przełożeni monasterów musieli informować bractwo o zmianach dotyczących życia wewnętrznego klasztoru. Przedstawiciele bractwa stauropigialnego uczestniczyli w wyborze biskupa. Po Unii Brzeskiej właśnie ta nowo zbudowana cerkiew stała się schroniskiem dla dyzunitów, a bractwo św. Ducha ośrodkiem oporu przeciw narzucaniu uni.
Męski monaster prawosławny i zespół cerkiewny
Na terenie cerkiewnym w 1609 roku, przy cerkwi, wybudowano monaster męski. W pobliżu otwarto szpital, kolegium (pierwszy rektor Karpowicz). Studenci korzystali ze specjalnie dla nich wydrukowanych w 1618 roku “Elementarza” i “Gramatyki Słowiańskiej” („Grammatiki Slavenskija pravilnoe Sintagma“) M. Smotryckiego (z której uczył się później Michaił Łomonosow).
Klasztory w tym czasie pełniły oprócz funkcji religijnej arcyważne funkcje gospodarcze, społeczne, edukacyjne i kulturalne. Staraniem księcia Konstantego Ostrogskiego na potrzeby Kościoła prawosławnego w Wilnie założono drukarnię prawosławną, mającą na celu pomóc w upowszechnieniu tekstów liturgicznych. Na terenie klasztoru mieścił się przytułek i schronisko dla ubogich.
Historia świątyni
W wyniku wielu pożarów świątynia kilkakrotnie zmieniała swój wygląd. Na miejscu pierwszej drewnianej cerkwi z XVI wieku w 1634 roku wzniesiono kolejną, murowaną w stylu barokowym, wzorowaną na rzymskiej świątyni Il Gesu. Na początku XVIII wieku wojska szwedzkie zrabowali klasztor i cerkiew. Dzięki pomocy finansowej cara ruskiego Piotra I Wielkiego świątynia została odnowiona. Obecny widok budowla uzyskała dzięki pracom przeprowadzonym według projektu włoskiego architekta Antonio della Porta (dobudowano kopułę, odsłonięto sklepienia).
W latach 1749-1753 cerkiew św. Ducha została przebudowana w stylu baroku wileńskiego pod okiem Jana Krzysztofa Glaubitza. Na początku XIX wieku, za sprawą armii napoleońskiej, budowla doznała kolejnych strat. Żołnierze francuscy rozgrabili wnętrze, zepsuli ikonostas, spalili bramę carską. Ostatnia faza przekształcenia budowli sakralnej miała miejsce w 1873 roku, świątynia utraciła swój barokowo-rokokowy wygląd, usunięto ślady latynizacji (znika falująca fasada, woluty), nabrała cech klasycyzmu. Podczas prac remontowych w 1908 r. pod kierownictwem architekta A.A Szpakowskiego pilastry pokryto białym fałsz marmurem, dekoracje sztukatorskie pomalowano na biało. W latach 1996-1997 świątynię generalnie odnowiono.
Architektura cerkwi
Architektura dzisiejszej cerkwi jest bardzo łacińska. Zbudowana na planie krzyża łącińkiego z półkolistą kopułą nad skrzyżowaniem. Dwuwieżowy. Od wschodu zakończony trzema absydami.
Ozdobą świątyni jest falisty, trójrzędowy, malejący ku górze ikonostas w formie wielokolumnowej nastawy ołtarzowej w duchu wileńskiego baroku, który całkowicie zamyka wschodnią część świątyni. Stanowi granicę pomiedzy niebem i ziemią, światem widzialnym i niewidzialnym. Jest symboliczną linią, ktora łączy i dzieli, a jednoczesnie przybliża. Został wzniesiony w połowie XVIII wieku – synteza kultur Wschodu i Zachodu, łącznik bizantyjskirgo programu ikonograficznego z ze sztuką wileńskiego baroku. 12 obrazów w ikonostasie namalował Trutniew wraz z uczniami. Wewnątrz soboru powstał barokowo-rokokowy ikonostas (zaprojektowany przez Jana Krzysztofa Glaubitza).
Relikwiarz i jaskiniowa cerkiew
W 1814 roku odnalezione zostały potajemnie przechowywane relikwie święte (moszcze) trzech prawosławnych męczenników wileńskich. W 1851-1852 roku pod ikonostasem urządzono podziemną kryptę, w której umieszczono odnalezione w XIV wieku zwłoki zamordowanych za wyznawanie chrześcijaństwa w pogańskiej Litwie dworzan księcia Olgierda – Jana, Eustachego i Antoniusza.
W podziemiach cerkwi św. Ducha w połowie XIX wieku pierwszy metropolita Józef Siemaszko (1839-1868 ) utworzył jaskiniową cerkiew, którą wyświęcono 14 kwietnia 1851 roku. Odtąd obnoszenie relikwii dookoła cerkwi stało się tradycją. Procesja odbywa się 27 (14 kwietnia według kalendarza juliańskiego) w rocznicę przeniesienia szczątków do krypty. W latach 1852-1915 tam znajdowały moszcze męczenników, w XIX wieku pochowano Metropolitę Józefa Siemaszko.
Obecnie relikwie trzech męczenników wileńskich są wystawione w race, w nawie głównej przed ikonostasem, a w podziemiach znajduje się kaplica pogrzebowa.
W połowie XIX wieku pierwszy metropolita Józef Siemaszko (1839-1868 ) utworzył jaskiniową cerkiew, którą wyświęcono 14 kwietnia 1851 roku. Odtąd obnoszenie relikwii dookoła cerkwi stało się tradycją. Procesja odbywa się 27 (14 kwietnia według kalendarza juliańskiego), w rocznicę przeniesienia szczątków do krypty. Relikwie (moszcze świętych) można zobaczyć również dzisiaj, są wystawione w nawie głównej.
Wystrój cerkwi
Cudowne obrazy były częścią kultury prawosławnej na Litwie oraz elementem tożsamości prawosławnych mieszkańców Litwy. Do 1915 roku w wyposażeniu świątyni znajdowała się ikona Hodegetrii wileńskiej (podarowany dla Heleny (żony króla Aleksandra Jagiellończyka), którą podczas I wojny światowej wywieziono do Rosji.
Dziś wierni modlą się przed kopią słynącej z cudów Hodegetrii Wileńskiej (Matki Bożej Wskazującej Drogę), która należy do najstarszego typu teologicznych ikon maryjnych. Napisana na czterech deskach, zupełnie ciemna. Matka Boża gestem wskazuje na Jezusa, który jest Drogą do Ojca.
Rezydencja metropolity lwowskiego i wileńskiego
Niegdyś główna świątynia prawosławna Wielkiego Księstwa Litewskiego dziś pozostaje centralnym ośrodkiem prawosławia państwa, jest katedrą metropolitalną, tradycyjnym miejscem oficjalnych powitań i pożegnań gości, rezydencją metropolity wileńskiego i litewskiego.
Posiada bogatą, ogólnodostępną bibliotekę zawierającą 15 tysięcy pozycji głównie literatury prawosławnej. Jadłodajnia klasztoru co dzień udostępnia bezpłatne obiady dla 30 ubogich osób. Ma też swój hotel – Dom Pielgrzyma. W budynkach klasztoru mieści się Kancelaria Eparchii Wileńskiej i Litewskiej oraz jedyny na terenie Litwy męski monaster Św. Ducha. Cerkiew klasztorna jest czynną świątynią prawosławną.
Litewski kościół prawosławny liczy około 140 tysięcy wiernych.
Pierwsza drewniana cerkiew została wzniesiona w końcu XVI wieku. Obecny wygąd w stylu klasycystycznym świątynia uzyskała w trakcie przebudowy w drugiej polowie XIX wieku. We wnętrzu widoczne są ślady baroku. Na uwagę zasługuje zielony barokowy ikonostas w formie wielokolumnowej nastawy ołtarzowej w duchu wileńskiego baroku (projekt Jana Krzysztofa Glaubitza z XVIII w.), ikony autorstwa Iwana Trutniewa.
Na terenie klasztoru mieścił się przytułek i schronisko dla ubogich.
Staraniem księcia Konstantego Ostrogskiego na potrzeby Kościoła prawosławnego w Wilnie założono drukarnię prawosławną, mającą na celu pomóc w upowszechnieniu tekstów liturgicznych. Obok cerkwi powstało kolegium. Studenci korzystali z wydrukowanych specjalnie dla nich w 1618 roku “Elementarza” i “Gramatyki Słowiańskiej” Melecjusza Smotryckiego (z których uczył się później Michaił Łomonosow), drukarni.
Na początku XVIII wieku wojska szwedzkie zrabowali klasztor i cerkiew. Dzięki pomocy finansowej cara ruskiego Piotra I świątynia została odnowiona, po raz kolejny odbudowano ją po pożarze w 1749 roku. Wewnątrz soboru powstał barokowo-rokokowy ikonostas (zaprojektowany przez Jana Krzysztofa Glaubitza).
Obecny wygląd świątynia uzyskała w trakcie budowy zainicjowanej przez gubernatora Murawjowa w 1873 roku, tym samym tracąc swój barokowo-rokokowy wygląd, przypominający katolickie budowle miasta.
Obecnie sobór jest katedrą metropolitalną, centralnym ośrodkiem prawosławia i najważniejszą świątynią prawosławną na Litwie. Jest tradycyjnym miejscem oficjalnych powitań i pożegnań gości, rezydencją metropolity wileńskiego i litewskiego. Posiada bogatą, ogólnodostępną bibliotekę zawierającą 15 tysięcy pozycji głównie literatury prawosławnej.
Jadłodajnia klasztoru co dzień udostępnia bezpłatne obiady dla 30 ubogich osób. Ma też swój hotel – Dom Pielgrzyma. W budynkach klasztoru mieści się kancelaria eparchii wileńskiej i litewskiej oraz jedyny na terenie Litwy męski monaster Św. Ducha.
Cerkiew klasztorna jest czynną świątynią prawosławną.
Obecnie litewski kościół prawosławny liczy około 150 tysięcy wiernych.
Więcej na temat Eparchii Wileńskiej i Litewskiej na stronie: orthodoxy.lt
Bibliografia:
- Darius Baronas „Stačiatikių Šv.Dvasios brolijos įsteigimas Vilniuje 1584-1633”
- Mečislovas Jučas „Krikščionybės kelias į Lietuvą”, 2000
- Протоиурей Василий Новинский „Очерк истории првославия в Литве”, 2005
Adres: Aušros Vartų g. 10, 01303 Vilnius
