Klasycystyczna katedra wileńska (pełna nazwa – Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Władysława), położona w historycznym centrum Wilna, pełni rolę najważniejszego kościoła Litwy. To kolebka naszego państwa. O jej roli dla litewskiej i polskiej kultury decydują wydarzenia, jakie się tu odbywały: synody, pogrzeby biskupów, rodziny królewskiej i magnatów oraz uroczystości państwowe.
Budowa katedry
Pod dzisiejszym kościołem katedralnym znajdują się pozostałości kilku wcześniejszych. Niewiele wiadomo o pierwszej katedrze. Zdaniem niektórych architektów litewskich, w tym N. Kitkauskasa, dzisiejsza stanęła w miejscu katedry Mendoga po przyjęciu przez niego chrztu w 1251 r. (murowana, na planie kwadratu, z absydą, którą najprawdopodobniej wzniesiono tuż po przyjęciu chrztu przez Mendoga. Po tym, gdy władca całkowicie porzucił wiarę chrześcijańską i powrócił do pogańskich bogów, chrześcijańską świątynię zburzono, na jej miejscu wybudowano pogański ołtarz ofiarny.
Dalsze dzieje katedry wiążą się z chrztem Litwy. W 1386 roku z rąk królowej Polski Jadwigi chrzest przyjął Jagiełło, książęta, możnowładcy, a w 1387 roku zostali ochrzczeni zwykli bojarowie i lud. Bulla papieska Urbana VI z dnia 12 marca 1388 zapoczątkowała założenie biskupstwa wileńskiego (od XV w. w ramach archidiecezji gnieźnieńskiej), konsekracji dokonał biskup gnieznieński Bodzant. Pierwszym biskupem wileńskim wyznaczono franciszkanina Andrzeja z Jastrzębia.
W latach 1387-1388 z fundacji króla Władysława Jagiełły przy Zamku Dolnym wybudowano nową drewnianą katedrę z pięcioma kaplicami i nadano jej imię św. Stanisława.
W podziemiach świątyni zachowały się fragmenty najstarszego muru (XIII-XIV) oraz najstarszy a w Litwie fresk ukazujący ukrzyżowanie Chrystusa ( XIV w.).
W ciągu kolejnych stuleci kościół katedralny uległ licznym przebudowom. Odbywały się one z polecenia książąt, biskupów i magnatów. W 1419 dzięki hojności Witolda Wielkiego powstała kolejna świątynia (Witoldowa katedra) w stylu gotyckim. Zostali tam pochowani żona Witolda (1418 r.) oraz sam Witold Wielki (1430 r.).
Na początku XVII wieku katedra nabrała cech barokowych. W latach 1623-1636 powstała kaplica św. Kazimierza. Włoscy architekci wyłożyli ją białym, czarnym i różowym marmurem, ozdobili stiukowymi płaskorzeźbami i przykryli lekką kopułą. W 1648 roku złożono serce króla Władysława IV.
Katedra była i nadal pozostaje miejscem wydarzeń historycznych, kościelnych, miejscem dumy narodowej (tu uroczyście wynoszono na tron Wielkich Książąt Litewskich – Witolda, w 1529 r. Zygmunta Augusta, to miejsce konsekracji biskupów, święceń kapłańskich). Prawdopodobnie tu, potajemnie, w 1547 roku odbył się ślub króla Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. W 1927 r. w świątyni okazale koronowano obraz matki Boskiej Ostrobramskiej, a w 1989 r. uroczyście powróciły relikwie św. Kazimierza.
Status bazyliki katedra zyskała w 1922 roku, w 1925 nadano jej miano archikatedry.
