Cerkiew Świętej Trójcy i klasztor bazylianów w Wilnie to jeden z najważniejszych zabytków Wielkiego Księstwa Litewskiego, miejsce spotkania kultur Wschodu i Zachodu oraz duchowe centrum Kościoła greckokatolickiego.
Pierwsza cerkiew powstała w XIV wieku z fundacji Juliany Twerskiej, żony wielkiego księcia Olgierda, w miejscu męczeństwa trzech pierwszych chrześcijan litewskich: Antoniego, Jana i Eustachego. W XVI wieku hetman Konstanty Ostrogski ufundował murowaną świątynię i klasztor, a przy nim działało Bractwo Świętej Trójcy. Do końca XVI wieku monaster wileński pozostawał najważniejszym i najczęściej odwiedzanym ośrodkiem prawosławia w regionie, utrzymując się przede wszystkim dzięki hojnym darowiznom książąt i osób prywatnych.
Po unii brzeskiej (1596), która miała zjednoczyć Kościół prawosławny z Kościołem katolickim,
przy zachowaniu liturgii bizantyjskiej, języka cerkiewnosłowiańskiego i tradycji wschodniej, dawny klasztor prawosławny przeszedł w ręce unitów – bazylianów, którzy stali się elitą Kościoła greckokatolickiego.
Pierwszym litewskim możnowładcą, który przyjął unię, był wojewoda wileński Jan Skumin Tyszkiewicz. Należał do najbliższego otoczenia króla Zygmunta III Wazy. Przy bazyliańskiej cerkwi pw. Świętej Trójcy ufundował swą kaplicę grobową. Głównym ośrodkiem przeprowadzanych reform stał się klasztor Świętej Trójcy w Wilnie. To z Wilna wyszła reforma Józefa Welamina Rutskiego i Jozafata Kuncewicza, która nadała zakonowi nową tożsamość, łączącą wschodnią tradycję monastyczną z elementami duchowości zachodniej. Podczas Kapituły Generalnej zwołanej w 1617 roku powołano do życia wileńską kongregację bazyliańską pod wezwaniem Świętej Trójcy, utworzyli Zakon Świętego Bazylego Wielkiego (łac. Ordo Sancti Basilii Magni, OSBM), podporządkowany generałowi archimandrycie.
Jozafat Kuncewicz najpierw mnich bazylianski, potem arcybiskup połocki, zasłynął jako gorliwy obrońca unii – dążył do przywracania cerkwi unickiej, odbierania świątyń prawosławnym i utrwalania jedności z Rzymem. Dlatego w 1600–1620 latach Unia Brzeska stała się głównym polem sporu. To budziło silny opór, zwłaszcza wśród mieszczan i prawosławnej szlachty.
Kult św. Jozafata Kuncewicza, unickiego arcybiskupa i bazylianina, rozpoczął się po jego męczeńskiej śmierci 12 listopada 1623 r. w Witebsku, gdzie padł ofiarą przeciwników katolickiej wiary. Jego ciało, ubrano w szaty biskupie i wystawiono do czci wiernych, a następnie przewieziono do Połocka. Już za życia wywarł wpływ na hymnografię unicką, a Stolica Apostolska nadała przywileje odpustowe w dniu jego wspomnienia. Beatyfikowany w 1643 r., ogłoszony świętym w 1867 r., stał się symbolem męczeństwa i jedności Kościoła.
Szerzenie kultu św. Jozafata wspierały rody magnackie, szczególnie Sapiehowie. W Wilnie i Połocku dochodziło do ostrych starć między unitami a prawosławnymi. Sapiehowie często wchodzili w rolę mediatorów lub protektorów. Sapiehowie byli sojusznikami unii i Kuncewicza, ale z powodów politycznych i pragmatycznych, a nie zawsze religijnego zapału.
Ten sam Lew Sapieha, który przestrzegał Kuncewicza przed nadmiernym radykalizmem, po jego śmierci stał się jednym z głównych promotorów jego kultu. Dla uczczenia świętego Jozafata Leon Sapieha ufundował srebrny sarkofag-relikwiarz dla męczennika. Okazały srebrny sarkofag na relikwie św. Jozafata Kuncewicza powstał kilka lat po jego beatyfikacji dzięki fundacji podkanclerzego litewskiego Kazimierza Lwa Sapiehy, którego rodzina uważała Kuncewicza za niebiańskiego opiekuna. Trumnę podtrzymywały cztery anioły klęczące na jednym kolanie, a boki zdobiły płaskorzeźby scen męczeństwa świętego. Na wieku spoczywała duża figura Jozafata w szatach biskupa wschodniego, trzymającego pastorał. Sarkofag był na tyle przestronny, że mieścił zmumifikowane ciało, a kruszec użyty do jego wykonania był wart 36 000 dukatów.
Bez postaci Hipacego Pocieja (1541–1613, imię świeckie Adam) trudno wyobrazić sobie Wilno przełomu XVI i XVII wieku. Od drugiej połowy 1600 r. metropolita przebywał w Wilnie, rezydując przy katedrze Zaśnięcia. W liście z 1 czerwca 1601 r. pisał, że „strzeże murów”.
Największe nasilenie konfliktu prawosławno-unickiego w Wilnie przypadło na lata 1608–1609, gdy protestowało całe duchowieństwo prawosławne miasta. Pociej rozwiązał konflikt – wszystkie kościoły, poza Monasterem Ducha Świętego, przeszły do Unii. Przejęcie Monasteru Trójcy Świętej odbyło się w obecności królewskiej piechoty, a uwięzieni księża byli trzymani w dzwonnicy. 11 sierpnia 1609 r. doszło do zamachu na Pocieja, który został raniony w ramię. 25 lipca 1609 r. zwołał sobór arcybiskupi, a w Wilnie ostatecznie triumfowała Unia.
Jako jeden z twórców unii brzeskiej i metropolita kijowski, uczynił z miasta główną stolicę Kościoła unickiego. To właśnie tutaj, przy cerkwi św. Trójcy, wspierał działalność bazylianów – zakonu, który stał się filarem życia religijnego, edukacyjnego i kulturalnego unitów. Pociej umacniał wspólnotę wokół klasztoru i cerkwi, toczył polemiki z przeciwnikami unii, drukował pisma i rozwijał ośrodek intelektualny, który promieniował na całe Wielkie Księstwo Litewskie. Dzięki niemu Wilno stało się duchowym centrum bazylianów i jedną z najważniejszych stolic religijnych w Europie Wschodniej.
Szczególne miejsce w kulcie bazylianów zajmowała starożytna ikona Matki Bożej Hodegetrii. W 1609 r. Pociej zarządził przeniesienie do klasztoru Hodegetrii z katedry Zaśnięcia. Dla ikony przygotowano osobny ołtarz z zasłoną, wzorowany na „łacińskim” modelu. Obraz znajdował się w bocznym ołtarzu głównej świątyni klasztornej – cerkwi Świętej Trójcy w Wilnie. Nad głową Bogurodzicy dwa anioły podtrzymywały koronę wykonaną ze „złotego drutu z lusterkami augsburskiej roboty”, drugą koronę nosił Chrystus. W 1609 r., po tym, jak Pociej został zaatakowany i ranny, zdarzenie to upamiętniono srebrną tabliczką umieszczoną na cudotwórczej tej ikonie. Autor unickiego dzieła „Jedność Święta Cerkwi Wschodniey i Zachodniey” przytacza w pełni treść zapisu:
„Rok Pański 1609, 11 sierpnia. Wysłany przez schizmatyków z nowych wileńskich cerkwi, pewien złoczyńca próbował zabić Ojca Hipacego (Pocieja), metropolitę kijowskiego. Brutalnie przeciął mieczem jego sutannę i koszulę, nie raniąc jednak szyi. W tym ciosie odciął dwa palce lewej ręki z pierścieniem. Lecz Pan Bóg, w opiece Najświętszej Pani, cudownie ocalił go od śmierci. Tabliczka z odciętym pierścieniem została pozostawiona przy ikonie jako pamiątka do czci.” Na początku XIX w. ikona była już ozdobiona niemal stu kamieniami szlachetnymi.
Historia ikony sięga XV wieku – przywiozła ją do Moskwy w 1472 roku Zofia Paleolog, bratanica ostatniego cesarza Bizancjum. W 1495 roku jej córka Helena, żona króla Polski i wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, sprowadziła obraz do Wilna. Po jej śmierci ikona trafiła do cerkwi Zaśnięcia NMP, a po unii brzeskiej została przekazana bazylianom, stając się jednym z najważniejszych wizerunków maryjnych stolicy Litwy.
Klasztor wileński był centrum litewskiej prowincji bazylianów. W 1601 r. Hipacy Pociej otworzył w klasztorze wileńskim unickie kolegium metropolitalne, czyli seminarium, które od razu otrzymało nadania ziemskie. Seminarium wileńskie przekształciło się w wyższą szkołę teologiczną, a kierownictwo szkół przy klasztorach powierzano zakonnikom po studiach zagranicznych. Bazylianie najwyższe wykształcenie zdobywali w jezuickich uczelniach w Rzymie, Pradze, Ołomuńcu i Braniewie. Wiedza ta służyła im w pracy dydaktycznej oraz przy tworzeniu tekstów katechetycznych, liturgicznych i polemicznych. Priorytetem zakonu było wychowanie młodzieży.
W celu wzmocnienia zakonu papież Paweł V zwzwolił na przyjmowanie do zakonu wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego wraz ze zmianą obrządku na wschodni. Wprowadzono spowiedź indywidualną, oprawę muzyczną liturgii oraz bursę muzyczną dla kształcenia śpiewaków. Uroczystości patronalne w XVII i XVIII wieku odbywały się niezwykle uroczyście: w czasie nieszporów oddawano salwy armatnie, organizowano procesje oraz przyjęcia dla burmistrza i bernardynów.
Na początku XVII w. przy Monasterze Trójcy Świętej funkcjonował żeński klasztor Trójcy Świętej. Pierwszą przełożoną była Barbara Sapieżanka, która pojawia się w źródłach w 1609 roku.
Strój bazylianów był podobny do jezuickiego, z tą różnicą, że zakon ten nosił kaptur. Habit szyto z czarnego sukna lub kamlotu, z długą fałdzistą suknią, wąskimi rękawami i czarnym pasem. Na uroczyste okazje zakładano szeroki płaszcz z małym kapturem, a przełożeni i prokuratorzy nosili obszerne suknie z szerokimi rękawami. W zimie używano czapek podszytych futrem, latem kapeluszy. Fryzura przypominała świeckich księży – krótkie włosy, z tyłu nieco dłuższe, z małą tonsurą. W czasach Augusta III bazylianie, także biskupi z ich zakonu, nosili brody.
W klasztorach bazyliańskich jedzenie traktowano jako podtrzymywanie życia i umartwianie ciała, w przeciwieństwie do szlacheckiej kultury uczt. Mnisi spożywali wspólnie dwa posiłki dziennie w refektarzu (Trapezie), w ciszy i przy lekturze duchowej, rozpoczynając i kończąc modlitwą. Podstawowym napojem było piwo, zwykle warzone na miejscu. W XVIII i na początku XIX w. kuchnię wileńskiego klasztoru bazylianów prowadzili już najemni kucharze. Mnisi jedli bez użycia widelców, z wyjątkiem przełożonego. W 1794 r. mieszkało tam 46 zakonników (wraz z wykładowcami Collegium Pontificium), a rok później 35, nie licząc kadry kolegium.
Świątynia i klasztor, przebudowane w stylu baroku wileńskiego, zachowały wiele elementów bizantyjskich, świadczących o bogatej tradycji i historii miejsca. Do zespołu klasztornego prowadzi monumentalna Brama Bazyliańska z XVIII wieku. W krypcie cerkiewnej, odkrytej niedawno, znaleziono szczątki wybitnych bazylianów oraz unitów, a także parafian, którzy przyczynili się do budowy i utrzymania świątyni, dokumentując zaangażowanie dawnych mieszkańców w życie wspólnoty. Od XVII wieku działała tu drukarnia, która wydawała setki książek w językach ruskim, litewskim, polskim i łacińskim. W monasterze działało również repozytorium książek. Wiadomo, że Pociej w swoim testamencie z 27 kwietnia 1613 r. zapisał klasztorowi swoje książki łacińskie.
W XIX wieku jedno ze skrzydeł klasztoru zostało zamienione w więzienie, gdzie przebywał m.in. Adam Mickiewicz (tzw. Cela Konrada). Po synodzie połockim (1839) bazylianów usunięto, a monaster przekazano prawosławnym. Dopiero po 1991 r. wspólnota greckokatolicka odzyskała część zespołu klasztornego. Od tego czasu litewscy bazylianie zostali włączeni do Prowincji Najświętszego Zbawiciela na Ukrainie. W 2000 r. w Wilnie powstał klasztor Zakonu św. Jozafata, w którym mieszka (2022 r.) trzech zakonników z wieczystymi ślubami.
Dziś cerkiew Świętej Trójcy, jedyna zachowana cerkiew greckokatolicka w Wilnie, pozostaje miejscem modlitwy wiernych różnych narodowości, zwłaszcza Ukraińców. Jest symbolem spotkania tradycji bizantyjskiej i łacińskiej oraz żywym świadectwem duchowego i kulturowego dziedzictwa miasta.
Warto wiedzieć:
Relikwie św. Jozafata przechowywane są w Bazylice św. Piotra w Watykanie, a ich część znajduje się w katedrze greckokatolickiej w Przemyślu.
Święcenia biskupie otrzymał 12 listopada 1618 roku w Wilnie.
Dowiedz się więcej:
