Klasztor benedyktyński
Historia klasztoru benedyktynek w Wilnie to opowieść o wierze, poświęceniu i niezłomności. Benedyktyni są najstarszym zakonem katolickim, do Litwy przybyli dopiero w XVII wieku, jako nieduża wspólnota z Nieświeża.
Inicjatorem założenia klasztoru benedyktynek w Wilnie byli Michał i Katarzyna Horodyjscy w 1622 roku. Pierwszych dwanaście zakonnic z klasztoru w Nieświeżu to były panny ze stanu szlacheckiego i przedstawicielki rodzin magnackich. Sprowadził je do Wilna biskup Eustachy Wołłowicz (w kościele św.Katarzyny znajduje sie mauzoleum rodzinne Wołłowiczów – Kaplica Opatrzności Bożej, ufundowana w 1632 roku).
Początki ich obecności w Wilnie nie należały do łatwych. Problemy finansowe oraz wojny z Moskwą nie pozwalały im pewnie stanąć na nogach. Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec XVII wieku, gdy do klasztoru wstąpiły dwie córki fundatora – Sybilia (która przyjęła imię zakonne Magdalena) oraz Anna Pacówny. Wniosły one w posagu znaczne majątki odziedziczone po rodzicach, w tym ziemie i bogactwa.
Dzięki hojności Feliksa Jana Paca herbu Gozdawa w 1703 roku wzniesiono murowany kościół. Jego fasada miała różowy kolor, a listwy zdobił odcień brązu. Zastąpił on wcześniejszą drewnianą świątynię, zbudowaną na początku XVII wieku, stając się duchowym centrum wspólnoty zakonnej. Niestety, w 1733 roku klasztor i oficyna zostały poważnie zniszczone w pożarze, a sam kościół wymagał gruntownej renowacji.
Szczególną rolę odegrała Sybilia, która po pożarze w 1737 roku podjęła się trudu odbudowy świątyni. Dzięki jej zaangażowaniu klasztor nie tylko odzyskał dawną świetność, ale także umocnił swoją wspólnotę duchową. Rozwijała kult Opatrzności Bożej, przyczyniając się do wzrostu znaczenia zgromadzenia. Przez 37 lat przewodziła zakonowi, przyjmując do wspólnoty aż 45 nowicjuszek. Zmarła 8 kwietnia 1741 roku, pozostawiając po sobie trwałe dziedzictwo wiary i oddania.
W latach 1741–1773 prace rekonstrukcyjne nad kościołem prowadził Krzysztof Glaubitz – znany architekt, który nadał świątyni nowe, wspaniałe oblicze. Przebudował także dostawioną do korpusu kaplicę Opatrzności Bożej.
Okres rozkwitu klasztoru przypada na XVII-XVIII wiek.
Siostry zakonne, cieszące się dobrym zapleczem materialnym i wsparciem hojnych mecenasów, z wielką starannością dbały o wystrój swojego kościoła. Dzięki temu świątynia św. Katarzyny mogła poszczycić się licznymi dziełami sztuki, w tym 15 wartościowymi obrazami autorstwa Szymona Czechowicza. Wśród nich wyróżniają się przedstawienia patronki zakonu – św. Scholastyki, św. Benedykta opata, a także niezwykle ujmujący obraz zaślubin św. Katarzyny z Dzieciątkiem Jezus.
Niestety, historia klasztoru nie była wolna od dramatycznych wydarzeń. W 1812 roku, podczas przemarszu wojsk francuskich, budynek został przekształcony w szpital wojskowy. Zakonnice musiały opuścić swoje mury i znalazły schronienie u bernardynek.
W 1848 roku biblioteka klasztorna liczyła około 200 woluminów o treści ascetycznej. W klasztorze organizowano utrwalanie tekstów rękopiśmiennych i drukowanych, ich obieg za pośrednictwem biblioteki, prowadzenie edukacji, działalność apostolską.
Zakon benedyktynów opiera się na Regule św. Benedykta, która zawiera zasady takie jak ubóstwo, modlitwa, praca, oddanie Bogu i czynienie dobra. Jego dewiza „ora et labora” („módl się i pracuj”) podkreśla wartość pracy, która jest uznawana za szlachetną. Za grubymu murami żyli wspólnie, razem modliły się i pracowały, spożywały posiłki, zajmowały się m.in. przepisywaniem ksiąg, uprawą ziemi i ogrodnictwem (obok znajdował się ogród).
W 1889 roku mieszkało tu 15 benedyktynek, a także zakonnice z innych zgromadzeń – dwie karmelitanki bose, cztery bernardynki, trzy mariawitki i trzy siostry miłosierdzia.
Do czasu przejęcia majątków klasztornych na podstawie carskiego ukazu z dnia 25 grudnia 1841 roku, klasztor posiadał cztery folwarki: Dzisna, Ostrowiec, Dzieszkowszczyznę i Halin. W 1864 roku zakazano prowadzenia nowicjatu.
W drugiej połowie XX wieku konwent wileński stał się domem dla zakonnic pochodzących z różnych klasztorów litewskich. W trakcie II wojny światowej zarówno kościół, jak i klasztor zostały poważnie uszkodzone.
W 1944 roku władze sowieckie rozwiązaly zgromadzenie, które kontynuowało działalność w warunkach podziemnych, prowadząc katechizację dzieci. W okresie sowieckiej okupacji budynki klasztorne pełniły funkcję magazynów oraz mieszkań.
Renowacja światyni ozpoczęła się w 1994 roku i trwała do 2006 roku, kiedy to kościół św. Katarzyny został otwarty dla zwiedzających. Obecnie pełni funkcję sali koncertowej.
Kościół św.Katarzyny
Architektura
Kościół jest uważany za najważniejszy przykład wileńskiego baroku. Został zaprojektowany w stylu barokowym przez architekta Jana Krzysztofa Glaubitza. Jest to budowla jednonawowa z dwoma wieżami, będąca częścią kompleksu kościelno-klasztornego benedyktynów, połączona korytarzem z budynkami klasztornymi. Jest to klasyczny przykład barokowej architektury w Wilnie.
Podczas renowacji kościoła przywrócono jego autentyczną fasadę. Działania konserwatorskie miały na celu nie tylko przywrócenie oryginalnych elementów, ale także ożywienie kolorystyki budowli. Zastosowano specjalnie wykonany tynk o składzie identycznym z pierwotnym, malowany wapienną farbą bez syntetycznych dodatków. Kolor czerwonej ochry, jaki uzyskano, pochodzi z 1743 roku, kiedy to kościół został przebudowany po pożarze, a jego wygląd zmienił się na skutek działań Glaubitza.
Rzeźby i Sztukaterie
Fasada kościoła ozdobiona jest rzeźbami przedstawiającymi świętych: Benedykta, Scholastykę oraz Katarzynę. Barokowa sztukateria w kościele jest charakterystyczna dla wielu innych wileńskich kościołów, w których pomalowano ją na szaro, co miało na celu imitowanie piaskowca.
Wnętrze i obrazy Czechowicza
Wnętrze świątyni podzielono parami kolumn. W kościele pierwotnie znajdowało się 15 obrazów autorstwa Jana Czechowicza. Obecnie w ołtarzu głównym po renowacji umieszczono jeden z jego obrazów, zatytułowany „Zaślubiny św. Katarzyny”. W górnej części ołtarza znajduje się natomiast obraz przedstawiający „Trójcę Przenajświętszą”.
Oświetlenie
Fasada kościoła jest oświetlona za pomocą specjalnie zamontowanych 120 źródeł światła LED. Nowoczesne oświetlenie nie emituje szkodliwego promieniowania UV, co zapewnia ochronę dekoracyjnych elementów fasady przed uszkodzeniami.
Fasada kościoła
Fasada kościoła robi imponujące wrażenie. Dwie smukłe, pięciokondygnacyjne wieże po bokach otaczają główną, trójkondygnacyjną elewację. Centralnym punktem jest dekoracyjny portal, ozdobiony stiukami przedstawiającymi sztandary z herbami Rzeczypospolitej – Orłem i Pogonią. W jego środku umieszczono metalową tarczę z podwójnym krzyżem, symbolizującym wiarę i duchową ochronę.
Na górze i na dole portalu znajdują się napisy w języku łacińskim: „PRO ECCLESIAE TRIUMPHANTI / PUGNAMUS IN MILITANTI”, które oznaczają: „Walczymy dla Kościoła triumfującego w Kościele walczącym”.
Na trzecim poziomie fasady znajduje się herb Gozdawa, a nad nim i pod nim inskrypcje: „VINEAE MEAE / NEC LILIA DESUNT” – „W mojej winnicy nie brak lilii”, symbolizujące czystość i duchowe piękno.
W niszach po bokach głównego okna umieszczono figury św. Benedykta i św. Scholastyki, wykonane z gipsu (oryginalnie były rzeźbione w drewnie). Z kolei wyżej, na szczycie fasady, znajdują się figury św. Katarzyny i św. Romualda, które podkreślają świętych patronów świątyni.
Fasada jest także ozdobiona herbami rodowymi – Bogoria i Gozdawa – które znajdują się na wieżach. Symbolizują one wsparcie i opiekę fundatorów nad świątynią.
Na fasadzie widoczny jest również herb zakonu benedyktynów, zwany karawaka – krzyż o podwójnych ramionach. Ten symbol ma długą historię i związany jest z relikwiami Krzyża Świętego. Uważano, że jego moc ochroniła wiernych przed zarazą podczas soboru trydenckiego w 1547 roku. Dzięki staraniom ksieni Sybilli Pacówny krzyż ten stał się ważnym symbolem wileńskich benedyktynek i ich oddania wierze.
