Kościół św. Ducha (lit. Šventosios Dvasios bažnyčia) to najwspanialszy zabytek późnego baroku w Wilnie.
Historia kościoła jest bardzo bogata. Pierwsza drewniana świątynia w tym miejscu została zbudowana za czasów Giedymina w XIV wieku.
W XIV wieku kościół został zniszczony przez Krzyżaków. W 1408 roku, za panowania Witolda Wielkiego, rozpoczęto jego odbudowę, a w 1501 roku, za panowania Aleksandra, kościół przekazano dominikanom.
Władca zaprosił dominikanów na Litwę i przekazał im nie tylko kościół, ale również cztery karczmy oraz cenne źródło wody (lit. Vingrių šaltinis), które w XVI wieku zasilało pierwszy scentralizowany system wodociągowy Wilna.
Z biegiem czasu bracia zakonni zrekonstruowali świątynię, a tuż obok zbudowali klasztor. Jak podają kroniki dominikańskie, w XVII w. mieszkało i pracowało tu około 60 zakonników. W klasztorze urządzono nowicjat, ogromną bibliotekę, aptekę z laboratorium, akademię duchowną.
Obecny późnobarokowy budynek kościelny wzniesiono w 1770 r. Architektem projektującym świątynię był działający w tym czasie w Wilnie Jan Krzysztof Glaubitz.
Ponieważ dom Boży jest jak gdyby wciśnięty między zwartą zabudowę ulicy oraz budynek klasztoru, Glaubitz nie mógł wznieść typowej dla wileńskiego baroku dwuwieżowej fasady. Imponujący efekt uzyskał przez zakończenie nawy i transeptu rokokowymi szczytami, a na przecięciu nawy i transeptu usadowił wysoką na 51 metrów kopułę z dwustopniową obudową.
Dzięki temu zabiegowi kościół widziany z pewnej odległości, np. w panoramie miasta z jednego ze wzgórz, jest jedną z najbardziej okazałych i charakterystycznych dla architektury wileńskiej budowli. Wkład Wazów w inwestycje realizowane przez wileńskich dominikanów w pierwszej połowie XVII wieku oraz pamięć o nich uwidacznia się w portalu, który znajduje się w łączniku między klasztorem a kościołem, stanowiącym główne wejście do obu budynków. Został on wzniesiony po 1748 roku, ozdobiony herbem dominikanów, a nad nim, w rokokowym kartuszu, umieszczono pięciopolowy herb Rzeczypospolitej, w którym w polu sercowym widnieje herb Wazów – Snopek.
Świątynia posiada także rozległe, tajemnicze, dwupiętrowe podziemia (Wilnianie nazywają je “Królestwem zmarłych”), w których spoczywa około 4000 zmarłych.
W 1934 r. podczas prac nad badaniem i porządkowaniem podziemi kościelnych przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego powstały krypty pogrzebowe. Pomimo wykonywanych prac podziemia nie zostały wtedy do końca uporządkowane, dokonano tego dopiero w roku 2012. Dostęp do podziemi jest obecnie niemożliwy.
Dzięki badaniom przeprowadzonym w 2022 roku odkryto unikalne, dwukondygnacyjne ceglane podziemia, które powstały po wielkim pożarze Wilna w 1610 roku. Ich układ prawdopodobnie odwzorowuje kształt pierwszej świątyni dominikanów z czasów Aleksandra Jagiellończyka. Odsłonięto również fragmenty fundamentów z tego okresu oraz ceglano-kamienny mur biegnący poprzecznie do kościoła, na głębokości około 4 metrów. Jednoznacznie potwierdzono istnienie dwóch poziomów podziemnych galerii. Dodatkowe skanowanie laserowe pozwoliło na uzyskanie dokładnego planu kościoła.
Kościół św. Ducha jest prawdziwym dziedzictwem architektury. Główny ołtarz przedstawia Trójcę Świętą: błogosławiący Bóg Ojciec jest umieszczony w górnej części ołtarza, Jezus na krzyżu w centralnej, a Duch Święty w postaci gołębicy na dole, nad tabernakulum.
Przy ołtarzu Jezusa Miłosiernego znajduje się ołtarz Świętego Rafała Kalinowskiego – polskiego karmelity, którego historia związała z kościołem św. Ducha.
Godna zauważenia jest m.in. ambona połączona w jedną całość z konfesjonałem. Nie sposób opisać bogactwa rzeźb, płaskorzeźb i ornamentyki kościoła, który posiada 16 obficie zdobionych marmurem ołtarzy i najstarsze na Litwie unikatowe barokowe organy autorstwa Adama Caspariniego, pochodzące z końca XVIII w. Organy są uznane przez międzynarodowych ekspertów za jedne z najbardziej imponujących w świecie. Historyczny instrument muzyczny grywa tylko okazyjnie, ponieważ od wielu lat trwają nad nim prace renowacyjne.
Prawdziwe swe piękno świątynia odzyskała w 1976 r. po renowacji oraz rekonstrukcji, którą kierował Ewaldas Purlis (lit. Evaldas Purlys).
W wileńskim kościele św. Ducha organizowane są międzynarodowe seminaria. W 1993 r. stał się on miejscem spotkania papieża Jana Pawła II z miejscowymi Polakami. Jest jedynym kościołem Wilna, gdzie msze św. odbywają się wyłącznie w języku polskim.
Język liturgii: polski
Ksiądz dyżuruje: I-VI 14:30-18:45
Msze św. dni powszechne: 15:00, 18:00
Msze św. w niedzielę: 8.00, 9.00 (dziec.), 10.30, 12.00 (młodzieżowa), 13.00, 18.00
Spotkanie papieża Jana Pawła II z polonią w kościele św. Ducha w Wilnie (1993.09.05)
