Powstały 25 lutego 1810 roku cmentarz Bernardyński (lit. Bernardinų kapinės) pod względem prestiżu i atrakcyjności był zaszczytnym miejscem pochówku wielu pokoleń wilnian oraz największym skupiskiem grobów ludzi zasłużonych. Znajduje się on w starej części miasta, na Zarzeczu.
Dłuższy czas cmentarz należał do kościoła św. Franciszka i Bernardyna i znajdował się przed kościołem św. Anny. W XVII stuleciu został przesunięty na zbocze za Wilejką i rozciągnął się aż do kościoła św. Bartłomieja na Zarzeczu. Oba te cmentarze dziś już nie istnieją.
Projekt i rozplanowanie nekropolii jest dziełem rąk Józefa Poussiera. Cmentarz tworzy nieregularny i malowniczy układ parkowy, wypełniony dowolnie z swobodnie usytuowanymi nagrobkami.
Cmentarz zajmuje obszar 4,6 ha. Od strony północnej zbudowano dwie długie kolumbaria, które zawierały najstarsze pochówki tego cmentarza. Były to sklepione nisze o głębokości pozwalającej na ustawienie i zamurowanie trumny.
W latach 1825-1827 wzniesiono tu kaplicę w formie otwartych z czterech stron arkad, na czterech słupach dźwigających sklepienia wnętrza osłaniającego Ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa. W czasie powstania 1863 roku na terenie cmentarza przechowywano różne materiały i sprzęt powstańczy.
Pagórkowy teren, piękny starodrzew oraz stara brama z dzwonnicą dodają cmentarzowi wielkiego nastroju i uroku. Spoczywa tu wiele pokoleń wilnian, wiele postaci zasłużonych dla miasta: słynni botanicy Józef i Stanisław Jundziłłowie, krytyk literacki Leon Borowski (który jako pierwszy spostrzegł geniusz Adama Mickiewicza), polski matematyk Franciszek Narwojsz, polski malarz Kanuty Rusiecki, ojciec fotografii wileńskiej Józef Czechowicz, fotograf Stanisław Filibert Fleury oraz wielu niezwykle zasłużonych osób, z których tworzyła się historia Wilna i narodu.
Cmentarz dzieli się na połowę zachodnią i przyłączoną w 1860 roku część wschodnią. Główna aleja wiedzie do kaplicy cmentarnej. Najstarsze murowane pomniki powstały w połowie XIX wieku w formie klasycyzmu. Były bielone i malowane czerwienią i błękitem (ultramaryną). Znajdujemy tu wiele polnych głazów, płyt nagrobnych i obelisków. Bramy cmentarza otworzyły się dla grobów żołnierzy poległych w latach 1919-1920, partyzantów AK – 1944 roku..
Cmentarz ocalił grób Heleny Dzierżyńskiej – matki szefa NKWD Feliksa Dzierżyńskiego (w czasach sowieckich na grób przychodziły tłumy komunistów).
Zabytkowa i niezwykle piękna nekropolia została zamknięta dla pochówków w latach 90 ubiegłego wieku i uznana za zespół zabytkowy, chroniony prawem.
Ciekawostki:
Książka Stanisława Jundziłła: Początki botaniki
Wirtualna wystawa zdjęć: Józefa Czechowicza
Dzielnica: Zarzecze
Data otwarcia: 2 października 1810 r. (pierwszy pochówek), 14 października 1810 r. (poświęcenie cmentarza)
Architekt: Józef Poussier
Wielkość: 3,6 ha
